Tilsimlar Dunyasida Nur Chaqnighan Alim
Qeyser Mijit
(1)
********************************************************************************************
Hejep güzel kün boldi
bügün,
Sama köpkök, déngizmu köpkök.
Eh, tebiet - ilham buliqi,
Men üchün sen menggü söyümlük!
Kök yüzide jilwidar bolup,
Quyash chachar illiq nurini.
Héslirimni elley étidu,
Heywiti zor déngiz dolquni.
Nazininning söyüshliridek,
Söyüp öter yazning shamili,
Erkin uchup yürgen turnilar,
Sahildiki sahipjamallar,
Güzellikke esra yigitning,
Oghrilaydu xiyallirini.
Ey, tebiet – güzelsen ejep,
Keyp boldum quchaqliringda.
Sen özüngsen –tilsim dunyasi,
Yol achisen tesewwurumgha!...
Sama köpkök, déngizmu köpkök.
Eh, tebiet - ilham buliqi,
Men üchün sen menggü söyümlük!
Kök yüzide jilwidar bolup,
Quyash chachar illiq nurini.
Héslirimni elley étidu,
Heywiti zor déngiz dolquni.
Nazininning söyüshliridek,
Söyüp öter yazning shamili,
Erkin uchup yürgen turnilar,
Sahildiki sahipjamallar,
Güzellikke esra yigitning,
Oghrilaydu xiyallirini.
Ey, tebiet – güzelsen ejep,
Keyp boldum quchaqliringda.
Sen özüngsen –tilsim dunyasi,
Yol achisen tesewwurumgha!...
Qeyser Mijit, Boston, Massachusétts Shitati
Ademler déngizigha aylan'ghan Revere sahilide tenha méngip kétiwétip birdinla közüm yaz peslining rahitini sürüwatqan nurghunlighan ademler arisida “Italia” dégen xet bésilghan maykilarni kiyiwalghan sahipjamallargha, Italiyining dölet bayriqini kötürüwalghan yashan’ghanlar we yashlargha chüshti.
Bu qéri-yash, er-ayal, ushshaq-chong, pishshiqi-tong kishiler - Bostonda yashawatqan Italiyilikler pushtidin bolghan Amérikiliqlardur. Bügün ular ete Italiye bilen Fransiye otturisida Gérmaniyide élip bérilidighan putbol musabiqiside Italiye komandisigha bolghan yaxshi tileklirini hemde özlirining yiltizi tutashqan Italiyege bolghan chongqur muhebbitini, déngiz sahilidiki tebiet güzellikidin hozurlinish tuyghusigha singdürüwétishken. Hetta Bostonning sheher bashliqi Thomas Ménino mu Italiyeliklerning pushtidin. Bir Muxbir uningdin “Qaysi komandining utuwélishini ümid qilisiz?” dep sorighinida, uning “Elwette Italiyening”, dep jawab bergini méni oylandurdi: Insaniyet jem’iyiti nurghun issiq-soghuqni bashtin kechürüp 21-esirge qedem qoyghan, pen-téxnika uchqandek tereqqi qiliwatqan bügünki künde, "Yersharilishish" we "Ortaq Insanchiliqni" teshebbus qilidighan döletning wekillik xaraktérge ige bir puxrasi--yenila ejdadlirining urughi chéchilghan zémin'gha telpünüwatidu, öz yiltizigha tartiwatidu. Qarighanda, kishilerning "özlük shan-sherep tuyghusi" meng'gülük bolidighan oxshaydu.
Özining "Italia" likler pushtidin ikenlikini meghrurluq bilen namayende qiliship hayajanliq keypiyatqa chömüshken bu ademler topini körgen, emma bu yerni yaxshi chüshenmeydighan herqandaq bir ademning “bu yer -Italiyige tewe zémin oxshimamdu?" dep qélishi éniqla turghan gep.
Men bu menziridin qilchimu hayajanlanmidim, chünki men üchün bu putbol musabiqiside kimning utushi beribir.
Mubada qaysi bir komandining ichide Tarim deryasining süyini ichip, Tengritaghning hawasida nepes élip chong bolghan bireri bolsa idi, u chaghda méning inkasim bashqiche bolatti, xuddi milyonlighan Aljiriyelikler ---Zidan bashchiliqidiki Fransiye komandisining yéngiwélishini arzu qilghandek, menmu ashu yigit mensup komandining yéngiwélishini arzu qilar idim. Hettingey, hazir bu bir chüsh…
Adem - gösh bilen qandin, roh bilen jandin pütken nerse, shunga uningda héssiyat we hayajanlinish bolidu, lékin ademlerdiki héssiyat we hayajanlinishning sewebi we derijisi oxshash bolmaydu. Emma bir nerse éniqki, adem hayajanlan'ghanda uningdiki yoshurun qabiliyet özini ipadileydu, netijide sezgü ezaliri qiliwatqan ishida adettin tashqiri derijide öz iqtidarini jari qilduridu. Mesilen, Shair hayajanlan'ghanda uning mügdep qalghan nerwa hüjeyrilirining xizmiti janlinip kétidu-de tepekkur perishtisining étikidin, ajayip pikir durdaniliri toxtawsiz tökülidu. Alim hayajanlan'ghanda, belki u chong alemshumul bayqashni we yaki jahanni hang-tang qalduridighan nezeriyini otturigha qoyuwétishi mumkin. Sen melum xil güzellikke meptun bolghanda héssiyating urghuydu, Shairane tuyghulargha chömisen, öz xelqing ichidin chiqqan munewwer oghul-qizlar melum sahede chong shereplerni qolgha keltürgende ixtiyarsiz hayajanlinisen we pexirlinish héslirigha kömülisen.
Elwette, hés-hayajanningmu özige chushluq dialéktikisi bar. Adem bezide kichik erzimes ishqa qaynash, ghezeplinish tüpeyli, öz-özini kontrol qilalmay exmeq ishni qilip pushayman'gha qélishi, hetta jinayetchige aylinip qélishimu mumkin.
Men bügün insanlar arisida boluwatqan qiziqchiliqlardin héchqandaq hayajanlinish hés qilmidim, eksiche xudaning xasiyetlik bu künide, tebietning güzellikige sheyda boldum. Men üchün tebiet anglisa- anglighusi kélidighan yéqimliq küy. Oqusa- oqughusi kélidighan roman. Körgenséri körgüsi kélidighan güzel jananning özi. Men uninggha meptun boldummu,- boldi, xiyallirim qanat chiqirip ötmüsh bilen hazirning girwekliride, özüm we özimiz heqqide, biz we bashqilar toghrisida, hazirimiz bilen kélechikimiz heqqide aylinip yüridu.
Mana bügünmu shundaq boldi.
Köngül ékranimda aliy mektepte ötküzgen künlirim xuddi VCD plastinkisidek bir-birlep ötmekte.
Mana - Uniwérsitét kulubida özining néme dewatqanlighini chüshinip naxsha éytidighan az sandiki naxshichilirimizdin biri bolghan talantliq naxshichi Izzet Ilyas - ademning qelbini titritidighan nazaket we eqil héslirini oyghitidighan maharet bilen naxsha éytiwatidu:
Bashqilar chiqti aygha-yultuzgha,
Bizdiki ghem bügün toy bilen dastixan.
......
Mana – 20-esirdiki Uyghur hazirqi zaman peylasopi we yétük alimi –Merhum Abdushükür Muhemmet’Imin, Noruz bayrimini xatirilesh yüzisidin oqughuchilar birleshmimizning telipimizge binaen Uniwérsitét Qizlar Ashxanisining astidiki oqughuchilar paaliyet zalida sözlimekte…
“---Boksiyor musabiqiside reqibini yéngiwalghan chémpiyon'gha kishiler güldüras alqish sadalirini yaghduruwétishti. Waqtini ilim-pen öginish, tetqiqat we kitab yézish, xelqini aqartish bilen ötküzüwatqan alimning keynidin kishiler, “toy-tökün’ge barmaydu, adimigerchilikni bilmeydu" dep aghrinishti.
Mana - Yene shu alim, Uniwérsitét ximiye fakultéti oqutush binasining 4-qewitidiki zalida oqughuchilargha nutuq sözlimekte…
---Hesetxorluq --- sherqche hesetxorluq, we gherpche hesetxorluq dep ikki xil bolidu. Bu ikkisining perqi shu yerdiki--- gherbche hesetxorluqta, kishiler "men sendin qalamdim" dep ijadiyet we tetqiqatta özige telep qoyidu, tirishidu, netijide özi kespte ilgirileydu, jem’iyitining algha bésishigha körünerlik derijide töhpe qoshidu. Sherqche hesetxorluqta, "men chiqalmighan derexke senmu chiqma" deydu-de, yaki derexni késishke urunidu, yaki putungdin tartishqa aran turidu. Netijide özi heset destidin azablinip késel bolidu, jem’iyiti keynide qalidu. Ziyan özigimu bolidu, jem’iyetkimu bolidu…
Köz aldimda aliy mektepte yazghan "Kündilik Xatirem".
Aliy mektepning 4-yilidiki öktebirning bir küni uning'gha mundaq yéziptikenmen:
Men eqlimni bilgendin bashlap, "millitimizni tereqqi qildurayli" dégen gepni anglap kéliwatimen, buni oqutquchilar dewatidu, yazghuchilar yéziwatidu, rehber bolghuchilar sözlewatidu, hetta menmu oqughuchilargha öginish tejribisini tonushturush paaliyitining bashlinish qismida "tereqqiyatqa ilim-pen öginish arqiliq érisheleymiz" dep sözlidim. Zadi "tereqqiyat dégen néme?", aliy mektepte oqusaqla milletni tereqqiy qildurghili bolamdu? zadi qandaq sewebler yaki qandaq shexsler bir jem’iyetni tereqqiyat yoligha yétekliyeleydu?
Xiyallirim sepirini dawam qilmaqta…
Hazir men yashawatqan Bostonda bundin 300 yil ilgiri Benjamin Franklin dégen meshhur peylasop, keshpiyatchi, hem siyasion kishi tughulghan. Men Ürümchide In'glizche öginip yürgen chéghimda, bir kitabtin uning “Meripetik millet qulluqqa mehkum bolmaydu” dégen sözini oqup, “-berheq!” dégen idim.
Mana emeliyet ispatlap turuptu, ilim-pen bilen qorallan'ghan, maaripni ching tutqan, izdinish, ijad qilish rohigha bay, küchlük riqabet engigha ige herqandaq millet we döletning rawajlanmighini, ronaq tapmighini yoq.
Siz munu 2000 yildin artuq sergerdanliq, wetensizlik we milliy azab-oqubetni yetküche tartip Gitlér teripidin wehshiyane türde irqiy qirghinchiliqqa uchrighan Yehudi millitige qarang. Ularning kichik bolsimu qudretlik wetinining bolghinini éytmayla qoyayli, muhimi ularning meripetke bir xelq süpitide ehmiyet bérishi -- mana bügün ularni dunyaning siyasiy we iqtisadiy ishlirigha hel qilghuch tesr körsitidighan milletke aylandurdi.
Siz yene Padishahliri we yaki Bash baqanlirining qanxorluqi, aldamchiliqi tüpeyli 2-dunya urushida zor talapetlerge duchar bolghan Daxé (Yapon) milliti we yaki Gérman millitige qarang, ularning hemmisi qisqighine waqit ichide urush xarabiliqidin des turup, ilim-pen’ge we ilghar téxnikigha tayinip xaniweyran bolghan dölitini qayta qurup chiqip, bügünki dunyada yene tötning biri bolup meghrurluq bilen yashawatidu.
Ademler déngizigha aylan'ghan Revere sahilide tenha méngip kétiwétip birdinla közüm yaz peslining rahitini sürüwatqan nurghunlighan ademler arisida “Italia” dégen xet bésilghan maykilarni kiyiwalghan sahipjamallargha, Italiyining dölet bayriqini kötürüwalghan yashan’ghanlar we yashlargha chüshti.
Bu qéri-yash, er-ayal, ushshaq-chong, pishshiqi-tong kishiler - Bostonda yashawatqan Italiyilikler pushtidin bolghan Amérikiliqlardur. Bügün ular ete Italiye bilen Fransiye otturisida Gérmaniyide élip bérilidighan putbol musabiqiside Italiye komandisigha bolghan yaxshi tileklirini hemde özlirining yiltizi tutashqan Italiyege bolghan chongqur muhebbitini, déngiz sahilidiki tebiet güzellikidin hozurlinish tuyghusigha singdürüwétishken. Hetta Bostonning sheher bashliqi Thomas Ménino mu Italiyeliklerning pushtidin. Bir Muxbir uningdin “Qaysi komandining utuwélishini ümid qilisiz?” dep sorighinida, uning “Elwette Italiyening”, dep jawab bergini méni oylandurdi: Insaniyet jem’iyiti nurghun issiq-soghuqni bashtin kechürüp 21-esirge qedem qoyghan, pen-téxnika uchqandek tereqqi qiliwatqan bügünki künde, "Yersharilishish" we "Ortaq Insanchiliqni" teshebbus qilidighan döletning wekillik xaraktérge ige bir puxrasi--yenila ejdadlirining urughi chéchilghan zémin'gha telpünüwatidu, öz yiltizigha tartiwatidu. Qarighanda, kishilerning "özlük shan-sherep tuyghusi" meng'gülük bolidighan oxshaydu.
Özining "Italia" likler pushtidin ikenlikini meghrurluq bilen namayende qiliship hayajanliq keypiyatqa chömüshken bu ademler topini körgen, emma bu yerni yaxshi chüshenmeydighan herqandaq bir ademning “bu yer -Italiyige tewe zémin oxshimamdu?" dep qélishi éniqla turghan gep.
Men bu menziridin qilchimu hayajanlanmidim, chünki men üchün bu putbol musabiqiside kimning utushi beribir.
Mubada qaysi bir komandining ichide Tarim deryasining süyini ichip, Tengritaghning hawasida nepes élip chong bolghan bireri bolsa idi, u chaghda méning inkasim bashqiche bolatti, xuddi milyonlighan Aljiriyelikler ---Zidan bashchiliqidiki Fransiye komandisining yéngiwélishini arzu qilghandek, menmu ashu yigit mensup komandining yéngiwélishini arzu qilar idim. Hettingey, hazir bu bir chüsh…
Adem - gösh bilen qandin, roh bilen jandin pütken nerse, shunga uningda héssiyat we hayajanlinish bolidu, lékin ademlerdiki héssiyat we hayajanlinishning sewebi we derijisi oxshash bolmaydu. Emma bir nerse éniqki, adem hayajanlan'ghanda uningdiki yoshurun qabiliyet özini ipadileydu, netijide sezgü ezaliri qiliwatqan ishida adettin tashqiri derijide öz iqtidarini jari qilduridu. Mesilen, Shair hayajanlan'ghanda uning mügdep qalghan nerwa hüjeyrilirining xizmiti janlinip kétidu-de tepekkur perishtisining étikidin, ajayip pikir durdaniliri toxtawsiz tökülidu. Alim hayajanlan'ghanda, belki u chong alemshumul bayqashni we yaki jahanni hang-tang qalduridighan nezeriyini otturigha qoyuwétishi mumkin. Sen melum xil güzellikke meptun bolghanda héssiyating urghuydu, Shairane tuyghulargha chömisen, öz xelqing ichidin chiqqan munewwer oghul-qizlar melum sahede chong shereplerni qolgha keltürgende ixtiyarsiz hayajanlinisen we pexirlinish héslirigha kömülisen.
Elwette, hés-hayajanningmu özige chushluq dialéktikisi bar. Adem bezide kichik erzimes ishqa qaynash, ghezeplinish tüpeyli, öz-özini kontrol qilalmay exmeq ishni qilip pushayman'gha qélishi, hetta jinayetchige aylinip qélishimu mumkin.
Men bügün insanlar arisida boluwatqan qiziqchiliqlardin héchqandaq hayajanlinish hés qilmidim, eksiche xudaning xasiyetlik bu künide, tebietning güzellikige sheyda boldum. Men üchün tebiet anglisa- anglighusi kélidighan yéqimliq küy. Oqusa- oqughusi kélidighan roman. Körgenséri körgüsi kélidighan güzel jananning özi. Men uninggha meptun boldummu,- boldi, xiyallirim qanat chiqirip ötmüsh bilen hazirning girwekliride, özüm we özimiz heqqide, biz we bashqilar toghrisida, hazirimiz bilen kélechikimiz heqqide aylinip yüridu.
Mana bügünmu shundaq boldi.
Köngül ékranimda aliy mektepte ötküzgen künlirim xuddi VCD plastinkisidek bir-birlep ötmekte.
Mana - Uniwérsitét kulubida özining néme dewatqanlighini chüshinip naxsha éytidighan az sandiki naxshichilirimizdin biri bolghan talantliq naxshichi Izzet Ilyas - ademning qelbini titritidighan nazaket we eqil héslirini oyghitidighan maharet bilen naxsha éytiwatidu:
Bashqilar chiqti aygha-yultuzgha,
Bizdiki ghem bügün toy bilen dastixan.
......
Mana – 20-esirdiki Uyghur hazirqi zaman peylasopi we yétük alimi –Merhum Abdushükür Muhemmet’Imin, Noruz bayrimini xatirilesh yüzisidin oqughuchilar birleshmimizning telipimizge binaen Uniwérsitét Qizlar Ashxanisining astidiki oqughuchilar paaliyet zalida sözlimekte…
“---Boksiyor musabiqiside reqibini yéngiwalghan chémpiyon'gha kishiler güldüras alqish sadalirini yaghduruwétishti. Waqtini ilim-pen öginish, tetqiqat we kitab yézish, xelqini aqartish bilen ötküzüwatqan alimning keynidin kishiler, “toy-tökün’ge barmaydu, adimigerchilikni bilmeydu" dep aghrinishti.
Mana - Yene shu alim, Uniwérsitét ximiye fakultéti oqutush binasining 4-qewitidiki zalida oqughuchilargha nutuq sözlimekte…
---Hesetxorluq --- sherqche hesetxorluq, we gherpche hesetxorluq dep ikki xil bolidu. Bu ikkisining perqi shu yerdiki--- gherbche hesetxorluqta, kishiler "men sendin qalamdim" dep ijadiyet we tetqiqatta özige telep qoyidu, tirishidu, netijide özi kespte ilgirileydu, jem’iyitining algha bésishigha körünerlik derijide töhpe qoshidu. Sherqche hesetxorluqta, "men chiqalmighan derexke senmu chiqma" deydu-de, yaki derexni késishke urunidu, yaki putungdin tartishqa aran turidu. Netijide özi heset destidin azablinip késel bolidu, jem’iyiti keynide qalidu. Ziyan özigimu bolidu, jem’iyetkimu bolidu…
Köz aldimda aliy mektepte yazghan "Kündilik Xatirem".
Aliy mektepning 4-yilidiki öktebirning bir küni uning'gha mundaq yéziptikenmen:
Men eqlimni bilgendin bashlap, "millitimizni tereqqi qildurayli" dégen gepni anglap kéliwatimen, buni oqutquchilar dewatidu, yazghuchilar yéziwatidu, rehber bolghuchilar sözlewatidu, hetta menmu oqughuchilargha öginish tejribisini tonushturush paaliyitining bashlinish qismida "tereqqiyatqa ilim-pen öginish arqiliq érisheleymiz" dep sözlidim. Zadi "tereqqiyat dégen néme?", aliy mektepte oqusaqla milletni tereqqiy qildurghili bolamdu? zadi qandaq sewebler yaki qandaq shexsler bir jem’iyetni tereqqiyat yoligha yétekliyeleydu?
Xiyallirim sepirini dawam qilmaqta…
Hazir men yashawatqan Bostonda bundin 300 yil ilgiri Benjamin Franklin dégen meshhur peylasop, keshpiyatchi, hem siyasion kishi tughulghan. Men Ürümchide In'glizche öginip yürgen chéghimda, bir kitabtin uning “Meripetik millet qulluqqa mehkum bolmaydu” dégen sözini oqup, “-berheq!” dégen idim.
Mana emeliyet ispatlap turuptu, ilim-pen bilen qorallan'ghan, maaripni ching tutqan, izdinish, ijad qilish rohigha bay, küchlük riqabet engigha ige herqandaq millet we döletning rawajlanmighini, ronaq tapmighini yoq.
Siz munu 2000 yildin artuq sergerdanliq, wetensizlik we milliy azab-oqubetni yetküche tartip Gitlér teripidin wehshiyane türde irqiy qirghinchiliqqa uchrighan Yehudi millitige qarang. Ularning kichik bolsimu qudretlik wetinining bolghinini éytmayla qoyayli, muhimi ularning meripetke bir xelq süpitide ehmiyet bérishi -- mana bügün ularni dunyaning siyasiy we iqtisadiy ishlirigha hel qilghuch tesr körsitidighan milletke aylandurdi.
Siz yene Padishahliri we yaki Bash baqanlirining qanxorluqi, aldamchiliqi tüpeyli 2-dunya urushida zor talapetlerge duchar bolghan Daxé (Yapon) milliti we yaki Gérman millitige qarang, ularning hemmisi qisqighine waqit ichide urush xarabiliqidin des turup, ilim-pen’ge we ilghar téxnikigha tayinip xaniweyran bolghan dölitini qayta qurup chiqip, bügünki dunyada yene tötning biri bolup meghrurluq bilen yashawatidu.
Yekke dölet we rayonlarni qoyup turup, pütün
insaniyet jem’iyitining bügünidin, ötmüshige nezer salsaq, ilim-pen
téxnikisidiki her bir yéngiliq we bösüshning insaniyet jem’iyitini ilgiri
basturidighan ghayet zor küch ikenlikini téximu roshen halda körüwalalaymiz.
Ilahi kitablarda éytilishiche “Adem” bu dunyaning merkizi iken. Shundaqla, ilah, “yaritishni yarattim, yaralmishing özüngdin” dégenmish, yeni qandaq yashash hoquqini jümlidin ilim-pen bilen shughullinish shughullanmasliq, tereqqi qilish-qilmasliqtin ibaret tallash hoquqini insaniyetke bergen iken. Körüp turuptimizki, insaniyet özining uzaq esrlik tarixi musapiside, eng deslepki bir jüp ejdadi enjür yapraqlirini özlirige yépincha qilishtin hala bügünkidek haletke kelgüche, tilsimlargha tolghan bu paniy dunyada toxtawsiz türde izdinip, ijad qilip, alemshumul özgirishlerni barliqqa keltürdi. Gerche, herqaysi milletler, medeniyetler bu xil yüksilishke tégishlik hesse qoshqan bolsimu, emma hazir biz körüwatqan zamaniwilishishning piltisigha ot tutashturghuchilar, 18-esirde "Aqartish herikitini" qozghighan we 18-esirning otturlirida par mashinisini keshp qilip insaniyetni sanaet inqilabigha bashlap kirgen Yawropaliqlar boldi. Galileo we Newtonlarning közitish hem tejribidin ötküzüsh arqiliq otturigha qoyghan bayqashliri, nezeriyeliri - tebiet dunyasining öz'ara maslashqan, tertiplik halda melum xil fizikiliq qanuniyetler arqiliq mewjut bolup turidighanlighini körsetken bolsa, Thomas Payne, Montesquieu, Rousseau we Francis Bacon gha oxshash mutepekkurler, ilim-pen we téxnika arqiliq insanlarning tebietni yaxshi chüshinip özlirining yashash muhitini yaxshiliyalaydighanliqigha ishinishti we shu xil idiyining urughini öz jem’iyitige chéchip, Yawropa pen-medeniyet güllinishining altun dewrini yaratti. Ashundaq ulugh aqartish herikitining netijiside, eyni chaghdiki Yawropada her qaysi shahelerde chong chong yéngiliqlar, özgirishler yüzbérip we tedriji halda yer sharining bulung pushqaqlirigha tarap, insaniyetning muhtajliq alimidin mumkinlik alimige qedem qoyushigha asas saldi. Alayli, par mashinisining ijad qilinishi bilen insaniyet jem’iyiti sanaet inqilabigha hamile boldi. Ishlepchiqirish küchliridiki bu zor yüksilish – Yer sharining qiyapitini shiddet bilen özgertti. Qatnash –Transport tereqqi qildi, zawut -fabrikilar qurulup, ishlepchirish kölemleshti. Tawar almashturush küchiyip, soda-tijaret güllendi. Kishilerning turmush usulida, idiyiside, ijtimai –iqtisadiy paaliyetliride zor burulush boldi. Ish teqsimatining inchikilishishi, emgek ünümdarliqining éshishi, kishilerning iqtisadi kirimini yuqiri kötürüp ularning turmush sharaitining yaxshilinishini keltürüp chiqardi. Ozuqlinishning yaxshi bolushi, aldini élish xaraktérliq ammiwi sehiye ishlirining tereqqi qilishi we Méditsina-dora tetqiqat sahesidiki bayqashlar, keshpiyatlar kishilerning süpetlik we saghlam halda uzun ömür körüshige asas saldi. Mesilen Aléksander Fléming teripidin 1928 -yili Pensilinning tasadipi bayqilishining özila kishilerning otturiche ömrini bir nechche on yil ashurdi. Nöwette, biz döletlerning tereqqiyat sewiyisige baha bergende, uni burunqidek, en’eniwi haldiki kishilerning kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi yeni iqtisadiy ölchem bilenla emes, belki yene shu jem’iyette yashighan kishilerning süpetlik halda uzun ömür körüsh-körmeslikini qoshup turup baha bérimiz. Mushu taraza bilen ölchigende, nöwette ahalisining otturiche ömür körüsh yéshi 50 yash etrapida bolghan bir dölet, yaki jem’iyet ---éniqki namrat we qalaq bir dölet hésablinidu. Bügünki töwenki Sahara Afriqa Qit'esidiki nurghun döletler del mana mushu tipqa kiridu. Démek, tar menidin éytqanda tereqqiyat - kishilerning iqtisadiy kirimining yuqiri kötürülüshini közde tutupla qalmastin, belki yene ularning saghlam halda uzun ömür körüshinimu közde tutsa, keng menidin bolsa kishilerning “yashash sharaitining yaxshilinishi we ijtimai tallash pursetlirining kéngiyishini körsitidu. {Keng menidiki tereqqiyat uqumining éniqlimisi – Peylasop, Iqtisadshunash we Nobél Iqtisad Mukapati Lawriyanti Amartya Sen ependige tewe}
Xiyal yoluchilirim mushu yerge kelgende, Peyghembirimiz Muhemmet Eleyhissalamning “Ilim yiraq Chinda bolsimu élinglar" dep neqeder toghra éytqanliqigha qayil boldum.
Quyashning ottek hararitide barghanséri qiziwatqan zémin, ussuzluqqa teshna boluwatqanliqimni sezdürgendin kéyinla xiyal dunyasidin qaytip keldim we soghuq ichimlik ichkili mangdim.
Ilahi kitablarda éytilishiche “Adem” bu dunyaning merkizi iken. Shundaqla, ilah, “yaritishni yarattim, yaralmishing özüngdin” dégenmish, yeni qandaq yashash hoquqini jümlidin ilim-pen bilen shughullinish shughullanmasliq, tereqqi qilish-qilmasliqtin ibaret tallash hoquqini insaniyetke bergen iken. Körüp turuptimizki, insaniyet özining uzaq esrlik tarixi musapiside, eng deslepki bir jüp ejdadi enjür yapraqlirini özlirige yépincha qilishtin hala bügünkidek haletke kelgüche, tilsimlargha tolghan bu paniy dunyada toxtawsiz türde izdinip, ijad qilip, alemshumul özgirishlerni barliqqa keltürdi. Gerche, herqaysi milletler, medeniyetler bu xil yüksilishke tégishlik hesse qoshqan bolsimu, emma hazir biz körüwatqan zamaniwilishishning piltisigha ot tutashturghuchilar, 18-esirde "Aqartish herikitini" qozghighan we 18-esirning otturlirida par mashinisini keshp qilip insaniyetni sanaet inqilabigha bashlap kirgen Yawropaliqlar boldi. Galileo we Newtonlarning közitish hem tejribidin ötküzüsh arqiliq otturigha qoyghan bayqashliri, nezeriyeliri - tebiet dunyasining öz'ara maslashqan, tertiplik halda melum xil fizikiliq qanuniyetler arqiliq mewjut bolup turidighanlighini körsetken bolsa, Thomas Payne, Montesquieu, Rousseau we Francis Bacon gha oxshash mutepekkurler, ilim-pen we téxnika arqiliq insanlarning tebietni yaxshi chüshinip özlirining yashash muhitini yaxshiliyalaydighanliqigha ishinishti we shu xil idiyining urughini öz jem’iyitige chéchip, Yawropa pen-medeniyet güllinishining altun dewrini yaratti. Ashundaq ulugh aqartish herikitining netijiside, eyni chaghdiki Yawropada her qaysi shahelerde chong chong yéngiliqlar, özgirishler yüzbérip we tedriji halda yer sharining bulung pushqaqlirigha tarap, insaniyetning muhtajliq alimidin mumkinlik alimige qedem qoyushigha asas saldi. Alayli, par mashinisining ijad qilinishi bilen insaniyet jem’iyiti sanaet inqilabigha hamile boldi. Ishlepchiqirish küchliridiki bu zor yüksilish – Yer sharining qiyapitini shiddet bilen özgertti. Qatnash –Transport tereqqi qildi, zawut -fabrikilar qurulup, ishlepchirish kölemleshti. Tawar almashturush küchiyip, soda-tijaret güllendi. Kishilerning turmush usulida, idiyiside, ijtimai –iqtisadiy paaliyetliride zor burulush boldi. Ish teqsimatining inchikilishishi, emgek ünümdarliqining éshishi, kishilerning iqtisadi kirimini yuqiri kötürüp ularning turmush sharaitining yaxshilinishini keltürüp chiqardi. Ozuqlinishning yaxshi bolushi, aldini élish xaraktérliq ammiwi sehiye ishlirining tereqqi qilishi we Méditsina-dora tetqiqat sahesidiki bayqashlar, keshpiyatlar kishilerning süpetlik we saghlam halda uzun ömür körüshige asas saldi. Mesilen Aléksander Fléming teripidin 1928 -yili Pensilinning tasadipi bayqilishining özila kishilerning otturiche ömrini bir nechche on yil ashurdi. Nöwette, biz döletlerning tereqqiyat sewiyisige baha bergende, uni burunqidek, en’eniwi haldiki kishilerning kishi béshigha toghra kélidighan otturiche kirimi yeni iqtisadiy ölchem bilenla emes, belki yene shu jem’iyette yashighan kishilerning süpetlik halda uzun ömür körüsh-körmeslikini qoshup turup baha bérimiz. Mushu taraza bilen ölchigende, nöwette ahalisining otturiche ömür körüsh yéshi 50 yash etrapida bolghan bir dölet, yaki jem’iyet ---éniqki namrat we qalaq bir dölet hésablinidu. Bügünki töwenki Sahara Afriqa Qit'esidiki nurghun döletler del mana mushu tipqa kiridu. Démek, tar menidin éytqanda tereqqiyat - kishilerning iqtisadiy kirimining yuqiri kötürülüshini közde tutupla qalmastin, belki yene ularning saghlam halda uzun ömür körüshinimu közde tutsa, keng menidin bolsa kishilerning “yashash sharaitining yaxshilinishi we ijtimai tallash pursetlirining kéngiyishini körsitidu. {Keng menidiki tereqqiyat uqumining éniqlimisi – Peylasop, Iqtisadshunash we Nobél Iqtisad Mukapati Lawriyanti Amartya Sen ependige tewe}
Xiyal yoluchilirim mushu yerge kelgende, Peyghembirimiz Muhemmet Eleyhissalamning “Ilim yiraq Chinda bolsimu élinglar" dep neqeder toghra éytqanliqigha qayil boldum.
Quyashning ottek hararitide barghanséri qiziwatqan zémin, ussuzluqqa teshna boluwatqanliqimni sezdürgendin kéyinla xiyal dunyasidin qaytip keldim we soghuq ichimlik ichkili mangdim.
(2)
********************************************************************************************
Boston,
Massachusetts, Yaz Ayliri:
Bu
yerde -----Ishtin chüshkendin kéyin, Uyghur medeniyitining böshüki bolghan,
sirliq we séhrlik ana makan – Qeshqerdiki “Güzer reste”side olturghandek
olturup chayni qéniq demlep, 10-20 zix kawap buyrutup qoyup chöpqetliring bilen
mungdishidighan muhit yoq. "Dunkin Donut"ning cofisini seherde bir
qapla ichish kupaye. New Yorkqa hepte axiri barimen. Shunga tetil
künliridiki hepte ariliqida ishtin chüshkendin kéyin öyge qaytishqa aldirap ketmeymen.
Bundaq chaghda kitabxanilarni arilaymen. Bügün "qandaq yéngi
kitablar chiqtikin" dep kitabxanini ayliniwétip “2006 –yilidiki
Amérikidiki mesh'ur shexsler” namliq téxi yéqindila neshr qilin’ghan
kitabqa közüm chüsti. Bu kitabning 1899-yilidin bashlap her yili neshr
qilinidighinini, Rozwelittek meshhur siyasionlar, Einsteindek dangliq alimlar,
Kenneth Arrowdek Nobél mukapatigha érishken Iqtisadshunaslar we Bill
Gatestek dunyawi karhanichilarning, qisqisi bu kitabqa her yili her qaysi
sahelerde Amérika jem’iyitige alahide töhpe qoshqan shexslerning tallinip
kirgüzülidighanliqini bilettim. Ixtiyarsiz munu köp menbelik, köp
milletlik we köp qirliq medeniyetke ige bu dölette zadi kimlerning bu
jem’iyetke chanchilik töhpe qoshuwatqanliqi we ularning töhpisining qanchilik
étirap qilin'ghinini bilip baqqum keldi.
Ademning
közi adette özige tonush nersini asan bayqaydu.
Kitabni
waraqlawétip, birdinla tonush bir isimni körgendek boldum emma, “Bizdin téxi bu
kitabqa kirgüzgidek shexs chiqqini yoq, chiqqan bolsa anglar idim” dégen
xiyal bilen, ittik ötüp ketmekchi boldum-yu, ixtiyarsiz, bu ademning
terjimhaligha nezerimni aghdurdum.
“Rishat
Abbas Borhan – Kilinikiliq dorilarni tetqiq qilish we wujutqa keltürüsh
sahesidiki bash tetqiqatchi. Uyghur. 1960 –yili Awghustta tughulghan. Abbas
Borhan we Mariye Ablizning oghli……
…Kespi jurnallarda we ilmiy muhakime yighinlirida 80 parchidin artuq ilmiy maqale élan qilghan we oqughan. Qolgha keltürgen tetqiqat netijiliri —ayrim-ayrim halda 1996-yili 5-ayda Amérika Dölet Mudapie Ministirliki, ve Hawa Armiye Qomandanliq Shitabi teripidin mukapatlan’ghan hemde 1999-yili 3 –ayda “Zehershunasliq Ilmiy Jem’iyiti" teripidin munewwer maqale bolup bahalinip mukapatqa érishken.
…Kespi jurnallarda we ilmiy muhakime yighinlirida 80 parchidin artuq ilmiy maqale élan qilghan we oqughan. Qolgha keltürgen tetqiqat netijiliri —ayrim-ayrim halda 1996-yili 5-ayda Amérika Dölet Mudapie Ministirliki, ve Hawa Armiye Qomandanliq Shitabi teripidin mukapatlan’ghan hemde 1999-yili 3 –ayda “Zehershunasliq Ilmiy Jem’iyiti" teripidin munewwer maqale bolup bahalinip mukapatqa érishken.
...
2001-yili ötküzülgen "Diabét késili (Qent Siyish Késili)ni Dawalash
Téxnikisini Almashturush Ilmiy Yighini" da bir maqalisi 'Eng Yaxshi Maqale
Mukapati' gha érishken. Yéngi dorilarni tetqiq qilish we wujutqa keltürüsh
jehette qoshqan töhpisi körünerlik bolghan. Insulinni éghiz arqiliq istémal
qilish téxnikisi boyiche paténtqa érishken. Pharmacokinetica we Pharmadynamica
tetqiqati jehette shundaqla yéngi dorilarni tetqiq qilish we wujutqa
keltürüsh jehettiki tetqiqat layihesini tüzüsh, tejribe qilish we kilinikiliq
sinaq qilish jehetlerde özgiche uslub ijat qilip, alahide netije
yaratqan. Hazir, Wyeth tetqiqat merkizide dunyawi dora tetqiq qilish
we wujutqa keltürüsh chong etritining rak késellirini dawalaydighan
dorilarni tetqiq qilish ve barliqqa keltürüsh tarmiqining dréktori.
Rishat
dora tetqiqati saheside pew'quladde netije yaritip, hazirqi zaman Amérika
jem’iyitining yüksilishige tégishlik töhpe qoshqanliqi üchün nami mezkur
kitabqa kirgüzüldi".
---"Özi,
neq özi shu".
Xuddi
chöldin bulaq tépiwalghandek xush bolup kettim. “Pah, bizdinmu bu kitablargha
meshhurlar qatarida tizilidighanlar bolidiken-he?
Ottura
mektepte oquwatqan chéghimda "Ayropilanni -aka-uka Wrights, Téléphonni
Édison, Pensilinni Fléming ijad qiptu yaki bayqaptu, ejep biz
Uyghurlardin héchkim xelq'araliq tesrge ige birer nerse ijat qilmaptu,
'Qutadghu-bilik' imiz bar, qedrige yetmiduq, '12 muqamimiz' bar, özimizla
chüshinip hozurlinimiz, .." dep oylap kétettim.
Bügün
bashqiche rohlandim. Men öz’ara adettikichila salam-saet qilishidighan, dora
tetqiqat ilmi boyiche Doktorluq unwani alghan bir Uyghur perzentining
Amérika jem’iyiti bolupmu Amérika pen-téxnika sahesi étirap qilghudek bunchilik
derijide chong netije qazan'ghanliqini xiyalimgha keltürüp
baqmaptikenmen.
Adem
bir nersining tégige yetmigüche boldi qilmisa, uni budushqaq deymiz, méning
budushqaqliqim tutup ketti.
Tor
téxnikisigha barikalla! Sen her waqit özüng'ge kéreklik matériyallarni her xil
izdesh wasitiliri arqiliq uchur déngizidin xuddi béliqchi déngizdin béliq
süzgendek süzüwalisen. Men Rishat (Richat depmu yézilidu) Abbas
dégen isimni torgha kirgüzüp kördüm. Köz aldimda Rishat Abbas toghrisida köp
uchurlar peyda boldi. Hemmisi dégüdek uning ilmiy emgeklirige ait uchurlar
bolup, hetta bularning beziliri In'glizchidin bashqa chet el tillirigha
yeni Xenzuche we Gérmanchigha terjime qilin’ghan idi. Hem heyran qaldim,
hem xush boldum. Heyranliqim shuki, ana tili In'gliz tili bolmighan bir Uyghur
perzentining dunyawi pen-téxnika saheside aldinqi qatarda turidighan ilmiy
jurnallarda shunche köp maqalilerni élan qilalashi idi. Eger men Doktorluq
unwani üchün oqumaywatqan bolsam, belki bu qeder heyran qalmasliqim mumkin idi,
heyran qalmasliqimning sewebi "ilmiy maqalini" chong bilmeslikimdin
emes belki, uning qandaq pütüp chiqishini chüshenmeslikimdin bolushi éniq idi.
(3)
********************************************************************************************
Adette ilmiy maqalining
pütüp chiqish jeryani - tejribichilik usuli qollinilidighan tetqiqatta mundaq
bolidu:
Aldi bilen tetqiqatchi yaki alim hadisilerni közitish jeryanida weqening kélip chiqish sewebi heqqide melum xil penniy bilim we ilmi nezeriyege asaslinip özining perizini otturigha qoyidu. Andin emeliyettin ötküzüsh arqiliq yeni tejribichilik usuli asasida sinaq qilip, analiz qilmaqchi bolghan özgergüchi miqdarlar toghrisida uchur we sanliq melumat toplaydu. Axirida zörür bolghan ilmiy we téxnikiliq wasitilerge tayinip, ilgiri özi otturigha qoyghan perezning emeliyet bilen uyghun yaki emeslikini analiz qilip, bir xulasige kélidu. Bu yerde ilmiy tetqiqatta hazirlashqa tégishlik halqiliq ikki shert bar. Biri, köz qarashning ilmiyliki - buni adette ijadkarliq yaki tepekkurning chongqurluqi dep chüshensekmu bolidu. Yene biri, özgergüchi miqdarlar heqqide uchur igileshte zörür bolghan tejribe sharaiti, yaki éniq qilip éytqanda maddi sharait. Men bu ikki shertning ichide tetqiqatchining köz qarishini muhim dep qaraymen. Chünki kishini qayil qilarliq ilmiy perez bolmisa, dunyawi sewiyediki ilghar maddiy sharait bolghandimu tetqiqatta ilgirileshke érishkili bolmaydu, emma yéngi pikir we ilmiy qiyasla bolidiken, pen-téxnikining küchini tonup yetken riqabetlik bu dunyada, Izden’güchi maddiy sharaitni haman qolgha keltüreleydu. Mushu mentiqidin éytqanda, xelq'ara sewiyediki jurnallarda köp maqale élan qilghan bir kishini ijadiyliqi yuqiri, qisqisi, heqiqi menidiki "alim" dep éytishqa heqliqmiz.
Bu yerde "alim"liq heqqide qisqiche toxtilip ötüshning ziyini bolmisa kérek.
Kishiler adette özliri ishlitiwatqan uqumlarni asanla arilashturuwétidu, xuddi "yéshil reng" dep turup "kök reng" ni, “Qoghun” dep “Soymini” körsetkendek. Ilim saheside "alim" dégen söz --- maddiy dunyani chüshendürüshni meqset qilidighan melum sahede (asasliqi tebiiy pen) sistémiliq bilimge ige bolghan hemde közitish, tejribidin ötküzüsh we eqliy xulase chiqirish arqiliq jamaet étirap qilghan ilmiy nezeriye we yaki maddiy shekilge ige mehsulatni wujutqa keltürgen shexsni körsitidu. Lékin shuni éniq aydinglashturush lazimki, bir adem -melum xil ilmiy unwanni alghanliqi üchünla "alim" bolup, almighanliqi üchün "alim" bolalmay qalidighan ish yoq. Mesilen bir adem penning melum bir türide "doktor" luq unwani alsun deyli, buningliq bilen u kishini "alim" dep atash - istémal qiliniwatqan bu sözni yaxshi chüshenmey, aldirap chiqarghan xulase bolushi mumkin. Doktorluq unwani - alimliq tonini kiyishning bir yéterlik sherti, emma zörür sherti emes. Konilar: "Törde olturghan hésab emes, zelle alghan hésap" déyishken iken. Gep séning unwaningda emes, yaratqan netijengde. Shunga eynekning yene bir teripide turup shundaqmu éytalaymizki, yuqiri ilmiy unwan almay turupmu, özlükidin tirishish arqiliq melum sahede yétilgen, pen-tetqiqat netijisi körünerlik bolghan kishilermu "alim"liq sheripige muyyesser bolidu, elwette.
Biz turmushimizda 5 yashliq kichik balining ayighinimu ayagh, 30 yashliq ademning ayighinimu ayagh dep ataymizu, emma birsining ayighini yene birsige keydürgili bolmaydu. Seweb bu yerde ölchemning oxshimasliqida. Shuninggha oxshash "alim"liqningmu derijisi bolidu. Biz bu yerde dewatqan alim ---bir jem’iyetkila mensup, bir millet özigila chüshinishlik alimmu yaki xelq'ara sewiyediki alimmu?
Mundaq oxshitishqa bolidu: Bir milletning xelq'ara sewiyidiki alimliri shu milletning markisi. Bu marka dunyagha qanche yüzlendi dégenlik - milliting dunyagha tonuldi dégen geptur. Dunyagha özining insaniyet jem’iyitining tereqqiyatigha qoshqan töhpisi bilen tonulghan millet - Jelpkar millet, hayatiy küchi urghup turghan, shundaqla kelgüsi parlaq bir millet. Melum milletning bir pütün top sheklide yeni xelq süpitide tereqqiyatqa intilishi we tereqqiyatni qolgha keltürüshi köp tereplime amillargha bérip taqilidu. Bularning ichide xelqning némige yüzlinishi yeni qandaq yönilishni tallishi we shu xelq teshkil qilghan jem’iyetning rohiy keypiyati nahayiti muhim. Bu - ewladlarning qaysi xil qimmet qarash bilen chong bolushigha nahayiti chong tesir körsitidu. Eger jem’iyette eysh-ishretchilik éghirliship, alimni emes naxshichini, ilimni emes, ussulchining tolghap oynighan bélini chong bilidighan, alliqandaq özining néme dewatqanliqini bilmey naxsha towlaydighanlarni we yaki héchqandaq exlaqiy ölchem hem wijdan tarazisining cheklimisi bilen hésablashmay, gheyri yollar bilen “bay” bolghanlarni özining öginish ülgisi we intilish obyékti qilidighan xahish yamrap ketse, muqerrerki bundaq milletning kélechiki gungga bolidu, xalas.
Ulugh bowimiz, Mehmud Qeshqeri bundin 10 esir ilgiri shundaq dégen iken:
(Men bu sözni pishqedem birsidin anglidim, emma “Türki Tillar Diwani” dégen kitabni tekshürüp bu sözni dellillesh pursiti bolmidi).
"Naxsha -Ussulgha bérilgen Xelq --- zawalliqqa yüz tutqan Xelq".
Bu sözning özila kupaye. 1000 yildin buyan uni chüshenmigen bolsaqmu, emdi uning tégige yetmisek bolmaydu.
“Eqilghe isharet, nadan’gha juwalduruz” dep toghra éytqan iken danalirimiz.
Biz choqum özimizge telep qoyushimiz, yashlirimizni ilim-pen öginishke righbetlendürüshimiz, xelqimizni meripet arqiliq mewjutlighimiz we kélechikimiz üchün tirishishqa chaqiriq qilishimiz hemde kishilirimiz ichide, ilim-penni qedirleydighan, ilim igilirini hörmet qilidighan we shu arqiliq ichimizdin téximu köp xelq'ara sewiyidiki alimlarning chiqishigha ilham we küch béridighan yaxshi ijtimaiy muhit we medeniyetni berpa qilishimiz zörür.
“Ilim-pen arqiliq tereqqiyatqa érishish” tin ibaret közqarashning könglümde chongqur yiltiz tartqinidin bolsa kérek, - Uyghurlardin yétiship chiqqan xelq'ara sewiyege ige bir alimni- yeni biz téxi bayqap yetmigen bir göherni bayqighinim üchün qewetla xosh boldum hemde könglümde uningha "alim"liq tonini keygüzdüm. Chünki Rishat Abbasning qisqighine 10 yil ichide qolgha keltürgen ilmiy netijiliri, ijadiy muweppeqiyetiliri we munasiwetlik orunlar teripidin bérilgen bahalar, mukapatlar uning heqiqetenmu ismi-jismigha layiq alim ikenlikini ispatlap turatti.
Bu 10 yil ichide Doktor Rishat ependi - özi bash bolup , we bashqilar bilen hemkarliship nurghunlighan ilmiy tetqiqat élip bérip, 81 parche ilmiy maqale yézip chiqti, yazghan maqalirining élan qilinish nisbiti 100% boldi hemde hemmisi zehershunasliq we dorigerlik ilmi saheside xelq'arada aldinqi qatarda turidighan "Zehershunas", "Xelq'ara Zehershunas" we "Dorigerlik ilmi" qatarliq ilmiy jurnallarda élan qilindi. Bu jeryanda u - Yawropa, Yaponiye we Türkiye qatarliq 20 din artuq memlikette we Amérikining herqaysi muhim sheherliride ötküzülgen xelq'araliq ilmiy yighin’gha qatniship 31 qétim maqale oqudi, 10 qétim teklipke binaen léksiye sözlidi. "Eger bir Uyghur perzentining yaratqan ilim-pen muweppeqiyetliri xelq'ara sewiyediki alimlarning étirap qilishigha érishmise, mushu qilni qiriq yérip, inchike ish qilidighan kishiler uning qiliwatqan ishigha qiziqip, léksiye sözleshke teklip qilarmidi?" Mushularni xiyalimdin kechürüwétip, Uyghurlardin chiqqan bu yash alimdin pexrlendim.
Men kichikimdinla ikki türlük ademlerni hörmet qilattim. Biri, yashqa mendin chonglarni, hetta qarshi terep mendin 2-3 yash chong bolsimu, eger peziletlik bolsila. Yene biri bilimlik, tirishchan we ishchan ademlerni, eger mes'uliyetchan bolsila. Ashu xususiyitimdin bolsa kérek aliy mektepke oquwatqan chéghimda, közümge chéliqip turidighan:
"Aliy mektepke öttüm, Jahan méning,
Qandaq yashisam yashaymen, erkim méning,
Qoqan baywechchisimu yetmes manga,
Ishimgha arilashma, néme karing séning?
Dégen mentiqe bilen he dése "moda qoghliship", özide yoq bolsa xeqning yaxshi kiyimlirini “hepte axiridiki olturushlar” üchün tilep kiyip, kochida gepni chong étip, yataqta "kesme chöp" ni kap étip, "astimda ishtan yoq, étim marjan büwi" dep "chellide at chapqandek, paypaqqa nale qaqqandek" ish qilip yürüydighan, he dése majang oynap, ata-anisi ewetken pulni qimarda utturup, utuwalsa Döngköwrükning tar kochilirini boylap nelergidu kétip qalidighan, bilip-bilmey patqaqlargha pétip qalidighan bezi yashlirimizgha epsuslinattim, az sandiki bezilerning özige we jem’iyetke tutqan mes’uliyetsizlikidin, chakiniliqidin seskinettim. Emma, könglige arzularni püküp özining istiqbali üchün, jümlidin, xelqining sapasi we abroyi üchün tirishidighan, ariyet qilidighan balilarni körsem, aktipliq bilen körüshüp, tonushattim, ulargha medet bérettim, shundaqla özümmu ulardin ilham alattim. 1990-yillarning bashlirida Uniwérsitétta oquwatqan ghayilik yashlar xéli bar idi, emma ashularning arisida pütün wujudi bilen ilimge bérilgen ikki yash (Nijat Imin - Biologiye penliri boyiche doktor, hazir Awistraliye döletlik Uniwérsitétta közge körün’gen tetqiqatchi bolup ishleydu we doktor aspirantlarni yétekleydu. Dilshat Héwizulla --Kompyutér penliri boyiche doktor, hazir En’giliyide xizmette, xelq’arada meshhur jurnallarda maqaliliri élan qilindi) diqqitimni tartti. Ular bilen tonushtum hem ularning xaraktéri, ish-izliri we ghayisi heqqide melum chüshenchige érishkendin kéyin ularni "ilim-pen'ge özini atighan, xelqimizning ümidlik oghlanliri iken" dep tonup, "ish-izlirini xelqimge tonushturush arqiliq yashlirimizni ilim-pen öginishke chaqiriq qilish burchum" bar qaridim. Netijide, ayrim-ayrim halda “Menggülük Yashliq” namida Ikki parche edebiy axbarat yézip chiqtim. Eserler- “Tarim” Jurnilida élan qilinip, jem’iyette yaxshi tesir peyda qilghan chéghi, eyni chaghda bu eserlerge inkas qizghin boldi.
Buningdin men shundaq xulasige kelgen idim, shu chaghda:
Xelqimiz- özining munewwer perzentliridin söyünidu, ularni bilishni xalaydu we ulardin ümid kütidu. Yétiliwatqan yashlirimiz bolsa ashu munewwer yashlirimizni özige ülge qilip, ularning ish-izliridin righbet alidu, netijide jem’iyitimiz tedriji halda pen-téxnika arqiliq qudret tépish, tereqqi qilishtin ibaret toghra éqimni tallaydu. Shuning bilen riqabetlik bu dunyada kélechikimiz kapaletke ige bolidu.
Dunyada öz xelqingning sahibxani bolushtinmu artuq sherep we muqeddes burch bolmisa kérek. Shunga men eyni chaghdila öz -özümge wede bergen idim:
Meyli sen bürküt bol perwaz eyligen,
Ilim-pen kökide qaniting kérip.
Men sendin söyünüp pexirlinimen,
Namingni alemge dastan qilimen.
Meyli sen gül bolghin xush puraq chachqan,
Pezilet béghida reyhane bolup,
Men séning hidingni taratquzimen,
Töhpengni xelqimge anglatquzimen!
Aldi bilen tetqiqatchi yaki alim hadisilerni közitish jeryanida weqening kélip chiqish sewebi heqqide melum xil penniy bilim we ilmi nezeriyege asaslinip özining perizini otturigha qoyidu. Andin emeliyettin ötküzüsh arqiliq yeni tejribichilik usuli asasida sinaq qilip, analiz qilmaqchi bolghan özgergüchi miqdarlar toghrisida uchur we sanliq melumat toplaydu. Axirida zörür bolghan ilmiy we téxnikiliq wasitilerge tayinip, ilgiri özi otturigha qoyghan perezning emeliyet bilen uyghun yaki emeslikini analiz qilip, bir xulasige kélidu. Bu yerde ilmiy tetqiqatta hazirlashqa tégishlik halqiliq ikki shert bar. Biri, köz qarashning ilmiyliki - buni adette ijadkarliq yaki tepekkurning chongqurluqi dep chüshensekmu bolidu. Yene biri, özgergüchi miqdarlar heqqide uchur igileshte zörür bolghan tejribe sharaiti, yaki éniq qilip éytqanda maddi sharait. Men bu ikki shertning ichide tetqiqatchining köz qarishini muhim dep qaraymen. Chünki kishini qayil qilarliq ilmiy perez bolmisa, dunyawi sewiyediki ilghar maddiy sharait bolghandimu tetqiqatta ilgirileshke érishkili bolmaydu, emma yéngi pikir we ilmiy qiyasla bolidiken, pen-téxnikining küchini tonup yetken riqabetlik bu dunyada, Izden’güchi maddiy sharaitni haman qolgha keltüreleydu. Mushu mentiqidin éytqanda, xelq'ara sewiyediki jurnallarda köp maqale élan qilghan bir kishini ijadiyliqi yuqiri, qisqisi, heqiqi menidiki "alim" dep éytishqa heqliqmiz.
Bu yerde "alim"liq heqqide qisqiche toxtilip ötüshning ziyini bolmisa kérek.
Kishiler adette özliri ishlitiwatqan uqumlarni asanla arilashturuwétidu, xuddi "yéshil reng" dep turup "kök reng" ni, “Qoghun” dep “Soymini” körsetkendek. Ilim saheside "alim" dégen söz --- maddiy dunyani chüshendürüshni meqset qilidighan melum sahede (asasliqi tebiiy pen) sistémiliq bilimge ige bolghan hemde közitish, tejribidin ötküzüsh we eqliy xulase chiqirish arqiliq jamaet étirap qilghan ilmiy nezeriye we yaki maddiy shekilge ige mehsulatni wujutqa keltürgen shexsni körsitidu. Lékin shuni éniq aydinglashturush lazimki, bir adem -melum xil ilmiy unwanni alghanliqi üchünla "alim" bolup, almighanliqi üchün "alim" bolalmay qalidighan ish yoq. Mesilen bir adem penning melum bir türide "doktor" luq unwani alsun deyli, buningliq bilen u kishini "alim" dep atash - istémal qiliniwatqan bu sözni yaxshi chüshenmey, aldirap chiqarghan xulase bolushi mumkin. Doktorluq unwani - alimliq tonini kiyishning bir yéterlik sherti, emma zörür sherti emes. Konilar: "Törde olturghan hésab emes, zelle alghan hésap" déyishken iken. Gep séning unwaningda emes, yaratqan netijengde. Shunga eynekning yene bir teripide turup shundaqmu éytalaymizki, yuqiri ilmiy unwan almay turupmu, özlükidin tirishish arqiliq melum sahede yétilgen, pen-tetqiqat netijisi körünerlik bolghan kishilermu "alim"liq sheripige muyyesser bolidu, elwette.
Biz turmushimizda 5 yashliq kichik balining ayighinimu ayagh, 30 yashliq ademning ayighinimu ayagh dep ataymizu, emma birsining ayighini yene birsige keydürgili bolmaydu. Seweb bu yerde ölchemning oxshimasliqida. Shuninggha oxshash "alim"liqningmu derijisi bolidu. Biz bu yerde dewatqan alim ---bir jem’iyetkila mensup, bir millet özigila chüshinishlik alimmu yaki xelq'ara sewiyediki alimmu?
Mundaq oxshitishqa bolidu: Bir milletning xelq'ara sewiyidiki alimliri shu milletning markisi. Bu marka dunyagha qanche yüzlendi dégenlik - milliting dunyagha tonuldi dégen geptur. Dunyagha özining insaniyet jem’iyitining tereqqiyatigha qoshqan töhpisi bilen tonulghan millet - Jelpkar millet, hayatiy küchi urghup turghan, shundaqla kelgüsi parlaq bir millet. Melum milletning bir pütün top sheklide yeni xelq süpitide tereqqiyatqa intilishi we tereqqiyatni qolgha keltürüshi köp tereplime amillargha bérip taqilidu. Bularning ichide xelqning némige yüzlinishi yeni qandaq yönilishni tallishi we shu xelq teshkil qilghan jem’iyetning rohiy keypiyati nahayiti muhim. Bu - ewladlarning qaysi xil qimmet qarash bilen chong bolushigha nahayiti chong tesir körsitidu. Eger jem’iyette eysh-ishretchilik éghirliship, alimni emes naxshichini, ilimni emes, ussulchining tolghap oynighan bélini chong bilidighan, alliqandaq özining néme dewatqanliqini bilmey naxsha towlaydighanlarni we yaki héchqandaq exlaqiy ölchem hem wijdan tarazisining cheklimisi bilen hésablashmay, gheyri yollar bilen “bay” bolghanlarni özining öginish ülgisi we intilish obyékti qilidighan xahish yamrap ketse, muqerrerki bundaq milletning kélechiki gungga bolidu, xalas.
Ulugh bowimiz, Mehmud Qeshqeri bundin 10 esir ilgiri shundaq dégen iken:
(Men bu sözni pishqedem birsidin anglidim, emma “Türki Tillar Diwani” dégen kitabni tekshürüp bu sözni dellillesh pursiti bolmidi).
"Naxsha -Ussulgha bérilgen Xelq --- zawalliqqa yüz tutqan Xelq".
Bu sözning özila kupaye. 1000 yildin buyan uni chüshenmigen bolsaqmu, emdi uning tégige yetmisek bolmaydu.
“Eqilghe isharet, nadan’gha juwalduruz” dep toghra éytqan iken danalirimiz.
Biz choqum özimizge telep qoyushimiz, yashlirimizni ilim-pen öginishke righbetlendürüshimiz, xelqimizni meripet arqiliq mewjutlighimiz we kélechikimiz üchün tirishishqa chaqiriq qilishimiz hemde kishilirimiz ichide, ilim-penni qedirleydighan, ilim igilirini hörmet qilidighan we shu arqiliq ichimizdin téximu köp xelq'ara sewiyidiki alimlarning chiqishigha ilham we küch béridighan yaxshi ijtimaiy muhit we medeniyetni berpa qilishimiz zörür.
“Ilim-pen arqiliq tereqqiyatqa érishish” tin ibaret közqarashning könglümde chongqur yiltiz tartqinidin bolsa kérek, - Uyghurlardin yétiship chiqqan xelq'ara sewiyege ige bir alimni- yeni biz téxi bayqap yetmigen bir göherni bayqighinim üchün qewetla xosh boldum hemde könglümde uningha "alim"liq tonini keygüzdüm. Chünki Rishat Abbasning qisqighine 10 yil ichide qolgha keltürgen ilmiy netijiliri, ijadiy muweppeqiyetiliri we munasiwetlik orunlar teripidin bérilgen bahalar, mukapatlar uning heqiqetenmu ismi-jismigha layiq alim ikenlikini ispatlap turatti.
Bu 10 yil ichide Doktor Rishat ependi - özi bash bolup , we bashqilar bilen hemkarliship nurghunlighan ilmiy tetqiqat élip bérip, 81 parche ilmiy maqale yézip chiqti, yazghan maqalirining élan qilinish nisbiti 100% boldi hemde hemmisi zehershunasliq we dorigerlik ilmi saheside xelq'arada aldinqi qatarda turidighan "Zehershunas", "Xelq'ara Zehershunas" we "Dorigerlik ilmi" qatarliq ilmiy jurnallarda élan qilindi. Bu jeryanda u - Yawropa, Yaponiye we Türkiye qatarliq 20 din artuq memlikette we Amérikining herqaysi muhim sheherliride ötküzülgen xelq'araliq ilmiy yighin’gha qatniship 31 qétim maqale oqudi, 10 qétim teklipke binaen léksiye sözlidi. "Eger bir Uyghur perzentining yaratqan ilim-pen muweppeqiyetliri xelq'ara sewiyediki alimlarning étirap qilishigha érishmise, mushu qilni qiriq yérip, inchike ish qilidighan kishiler uning qiliwatqan ishigha qiziqip, léksiye sözleshke teklip qilarmidi?" Mushularni xiyalimdin kechürüwétip, Uyghurlardin chiqqan bu yash alimdin pexrlendim.
Men kichikimdinla ikki türlük ademlerni hörmet qilattim. Biri, yashqa mendin chonglarni, hetta qarshi terep mendin 2-3 yash chong bolsimu, eger peziletlik bolsila. Yene biri bilimlik, tirishchan we ishchan ademlerni, eger mes'uliyetchan bolsila. Ashu xususiyitimdin bolsa kérek aliy mektepke oquwatqan chéghimda, közümge chéliqip turidighan:
"Aliy mektepke öttüm, Jahan méning,
Qandaq yashisam yashaymen, erkim méning,
Qoqan baywechchisimu yetmes manga,
Ishimgha arilashma, néme karing séning?
Dégen mentiqe bilen he dése "moda qoghliship", özide yoq bolsa xeqning yaxshi kiyimlirini “hepte axiridiki olturushlar” üchün tilep kiyip, kochida gepni chong étip, yataqta "kesme chöp" ni kap étip, "astimda ishtan yoq, étim marjan büwi" dep "chellide at chapqandek, paypaqqa nale qaqqandek" ish qilip yürüydighan, he dése majang oynap, ata-anisi ewetken pulni qimarda utturup, utuwalsa Döngköwrükning tar kochilirini boylap nelergidu kétip qalidighan, bilip-bilmey patqaqlargha pétip qalidighan bezi yashlirimizgha epsuslinattim, az sandiki bezilerning özige we jem’iyetke tutqan mes’uliyetsizlikidin, chakiniliqidin seskinettim. Emma, könglige arzularni püküp özining istiqbali üchün, jümlidin, xelqining sapasi we abroyi üchün tirishidighan, ariyet qilidighan balilarni körsem, aktipliq bilen körüshüp, tonushattim, ulargha medet bérettim, shundaqla özümmu ulardin ilham alattim. 1990-yillarning bashlirida Uniwérsitétta oquwatqan ghayilik yashlar xéli bar idi, emma ashularning arisida pütün wujudi bilen ilimge bérilgen ikki yash (Nijat Imin - Biologiye penliri boyiche doktor, hazir Awistraliye döletlik Uniwérsitétta közge körün’gen tetqiqatchi bolup ishleydu we doktor aspirantlarni yétekleydu. Dilshat Héwizulla --Kompyutér penliri boyiche doktor, hazir En’giliyide xizmette, xelq’arada meshhur jurnallarda maqaliliri élan qilindi) diqqitimni tartti. Ular bilen tonushtum hem ularning xaraktéri, ish-izliri we ghayisi heqqide melum chüshenchige érishkendin kéyin ularni "ilim-pen'ge özini atighan, xelqimizning ümidlik oghlanliri iken" dep tonup, "ish-izlirini xelqimge tonushturush arqiliq yashlirimizni ilim-pen öginishke chaqiriq qilish burchum" bar qaridim. Netijide, ayrim-ayrim halda “Menggülük Yashliq” namida Ikki parche edebiy axbarat yézip chiqtim. Eserler- “Tarim” Jurnilida élan qilinip, jem’iyette yaxshi tesir peyda qilghan chéghi, eyni chaghda bu eserlerge inkas qizghin boldi.
Buningdin men shundaq xulasige kelgen idim, shu chaghda:
Xelqimiz- özining munewwer perzentliridin söyünidu, ularni bilishni xalaydu we ulardin ümid kütidu. Yétiliwatqan yashlirimiz bolsa ashu munewwer yashlirimizni özige ülge qilip, ularning ish-izliridin righbet alidu, netijide jem’iyitimiz tedriji halda pen-téxnika arqiliq qudret tépish, tereqqi qilishtin ibaret toghra éqimni tallaydu. Shuning bilen riqabetlik bu dunyada kélechikimiz kapaletke ige bolidu.
Dunyada öz xelqingning sahibxani bolushtinmu artuq sherep we muqeddes burch bolmisa kérek. Shunga men eyni chaghdila öz -özümge wede bergen idim:
Meyli sen bürküt bol perwaz eyligen,
Ilim-pen kökide qaniting kérip.
Men sendin söyünüp pexirlinimen,
Namingni alemge dastan qilimen.
Meyli sen gül bolghin xush puraq chachqan,
Pezilet béghida reyhane bolup,
Men séning hidingni taratquzimen,
Töhpengni xelqimge anglatquzimen!
4
********************************************************************************************
Ilim-penning
wezipisi dunyani, shey'ilerni we hadisilerni chüshendürüsh, hemde uningdin érishken xulasini insaniyetning parawanliqi üchün
tetbiqlash.
Mesilen, öpke raki némishqa peyda bolidu? uni tamaka chékish keltürüp chiqardimu? tamaka chékish bilen öpke raki otturisidiki munasiwet zadi qandaq?
Mana bu - bir méditsina tetqiqatchisi qilidighan ish.
Néme üchün bezi ademler rak késellikige giriptar bolidu? uning sewebi Ximiyelik amillarning tesiridinmu we yaki Génning (Genetic) tesirdinmu?
Mesilen, öpke raki némishqa peyda bolidu? uni tamaka chékish keltürüp chiqardimu? tamaka chékish bilen öpke raki otturisidiki munasiwet zadi qandaq?
Mana bu - bir méditsina tetqiqatchisi qilidighan ish.
Néme üchün bezi ademler rak késellikige giriptar bolidu? uning sewebi Ximiyelik amillarning tesiridinmu we yaki Génning (Genetic) tesirdinmu?
Mana
bu - bir dora tetqiqatchisi tetqiq qilidighan mesile.
Bashqa sharait özgermigen ehwal astida, bir galon gazning bahasi $1 ashurulsa, uninggha bolghan telep qanchilik töwenleydu?
Mana bu - bir iqtisadshunas tetqiq qilidighan mesile.
Jem’iyette küchlük tesr qozghighan, melum ehmiyetke ige weqe we hadisilerning arqa körünüshini we yaki shexslerning tarixini, ish-izlirini bediiy yosunda bayan qilish arqiliq jem’iyette saghlam bolghan ijtimaiy muhit we aktip keypiyatning yaritilishigha az-tola hesse qoshush meqsidide izdinish –u bir edebiy axbaratchining wezipisi.
Men dora tetqiqat ilmi boyiche Uyghurlardin yétiship chiqqan xelq'araliq sewiyege ige bu alimning ösüp-yétilish tarixini bilmek hemde zadi qandaq amillarning uning'gha tesir qilghanliqini chüshenmek meqsitide izdinish leshkerlirimge buyruq berdim.
Seperni nedin bashlash kérek? Melum sahede netije qazan’ghan shexslerning muweppiyet tarixi adette ularning ösüp yétilishide mundaq 3 amilning tesirige uchraydighanliqini körsitidu:- Ailiwi muhit, Jem’iyet muhiti we Maarip terbiyisi.
Adem asasliqi mana mushularning tesiri astida özining kishilik pezilitini, xaraktérini we sundaqla shey'ilerge bolghan qiziqishini yétildüridu. Shundaq bolghanliqtin tebiiy halda men doktor Rishatning ailiwi muhitigha, uning kélip chiqish tarixigha qarap chiqtim.
Rishat Abbas -1960 yili awghustta Atushta tughulghan. Rishatning anisi öz yurtigha qaytip bérip boshan’ghandin kéyin, Abbas Burhan we Mariye Abliz, er-ayal ikkisi bowaq Rishatni élip Ürümchige yeni özliri xizmet qiliwatqan we yashawatqan sheherge yénip kelgen. Rishat shundin étibaren Ürümchide bir ziyali ailiside, Uyghur élidiki meshhur aliy maarip gülsheni bolghan Shinjiang Uniwérsitétida ösüp yétilgen. Uning dadisi--- Uyghurlardin chiqqan dangliq tebii penler alimi, penni omumlashturghuchi yazghuchi, penni omumlashturush ishliri boyiche bir ömür öz xelqighe harmay-talmay xizmet qilip kelgen we hélihem ilmiy xizmetlirni dawamlashturiwatqan Uyghur Aptonom Rayonluq pen-téxnika sahesidila emes, belki yene Junggo pen-téxnika dairisidimu chong tesiri bolghan, Uyghurlarning meshhur jamaet erbabi hörmetlik ustaz – Abbas Burhan ependidur.
Men Abbas Burhan ependining namini - Ulughchatta toluqsiz otturining 1-yillighida oquwatqinimda, Ismailjan Réhim isimlik Botanika oqutquchimizdin anglighan we kéyinche bu alim yazghan "Qushlar - insanlarning dosti", "Irsiyet we Irsiyet qurulushi" ... qatarliq kitablirini oqush pursitige érishken bolup, ösmür chaghlirimdin bashlapla bu zatqa chongqur hörmet tuyghusida bolghan idim. "Körginingdin köptur körmigining, körmigenni körersen ölmigining" dégendek, men Abbas Burhan ependini 1997-yili yaz mezgilide Ürümchide körüshke muyesser boldum. Tebiitidiki kichik péilliq, mulayimliq we méhribanliq hem heqiqi menidiki bir alimda bolushqa tégishlik adimiylik xisletliri mende chongqur tesir qaldurghini üchün mezkur axbaratta bu zat heqqide ikki éghiz toxtilip ötüshni toghra kördüm.
Abbas Burhan ependi -1932 yili öktebirde jahalet we nadanliq destidin qarangghuluqta qalghan Uyghur jem’iyitige, medeniyet we aqartish mesh’ilini yaqqan, Uyghur hazirqi zaman maaripi apiride bolghan, Uyghurlargha meshhur ana makan - Atush Shehirining Üstün Atush Yézisi Iksaq kentide bir meripetwer ailide dunyagha kelgen. Ailisi we etrapidiki muhitning tesiridin bolsa kérek, u kichikidinla ilimge hérismen bolup yétishken. Baliliq we yashliq mezgilliridin tartipla ejdadlirining iradisige warisliq qilip, pen-téxnika urughini öz xelqining qelbige chéchish, pen-medeniyet arqiliq xelqini aqartish, ularni ronaq tapquzushtin ibaret muqeddes istekni könglige pükken.
Abbas Burhan ependi 1956-yili Béyjing Pédagogika Uniwérsitétining Biologiye kespini püttürüp Ürümchide Uniwérsitétta uzun mezgil aqartish ishi bilen shughullandi. U meyli aliy bilim yurtlirida oqutquchiliq qilghan, fakultét mudiri bolghan we yaki uniwérsitét mudiri bolghan mezgilliride bolsun we yaki Aptonom Rayonluq Pen-téxnika Jemiyitining reisi bolghan waqtlirida bolsun, her waqit ilim-pen arqiliq öz xelqini ronaq tapquzushtin ibaret ulughwar idiye bilen bir tereptin ilmiy ijadiyet bilen shughullansa, yene bir tereptin öz idiyesini emeliyette körsitidighan dadil rehber boldi.
Abbas Burhan ependi -özining yérim esirlik ilmiy izdinish we pen tetqiqat xizmiti bilen shughullinish jeryanida her xil gézit jurnallarda 400 parchidin artuq penni maqalilerni élan qildi hemde 20 ge yéqin ilim-penni omumlashturushqa ait kitabni yézip chiqti. U yene pen-téxnika sepidiki rehberlik rolini ünümlük jari qildurup, Uyghur Aptonom Rayonida nisbeten sistémiliq we muntizim bolghan penni omumlashturush tüzülmisini qurup chiqishta layihiligüchi, teshebbuschi, bashchi we yétekchi hemde küchlük qollighuchi boldi. Bügünki künde Uyghur tilida neshir qiliniwatqan "Bilim-Küch", "Pen we Turmush" qatarliq penniy jurnallar mana bu hörmetlik ustazning biwasite ejrining méghizliridur. Undin bashqa u yene her xil emeliy qiyinchiliqlarni yéngip Uyghur élide tunji “pen-téxnikini omumlasturush neshriyatini öz qoli bilen qurup chiqti. ” Abbas Burhan ependining töhpisige layiq, jem’iyet uning'gha nurghun shan-shereplerni ata qildi. Nurghunlighan mukapatlargha érishkinini bu yerde sözlimeyla qoyay, 1986-yili Uyghur Aptonom Rayonluq hökümetning bergen "Pen-Téxnika Urughini chachquchi" dégen nam uning öz xelqighe qoshqan töhpisini mueyyenleshtüridighan eng muwapiq bahadur. Meripetperwer xelqimiz hem bu zatqa alahide hörmet bildürüshidur. Mesilen, Abbas Burhan ependi öyidin chiqip, sirtqa mangghanda mehellisidiki tijaretchiler, ashxana igiliri, özi kichik péil, xelq bilen bir septiki bu zatni hörmet bilen mundaq teklip qilishidighanliqini Abbas aka bilen parangliship kétiwatqan waqtimda bir nechche yerdin anglap heyran we qayil bolghan idim:
---Ependim, Qasqan’gha salghan mantilar piship qaldi, mantigha égiz tégip mangsila.
--- Ependim, taza qara qoyning göshide mezzilik qilip 5 zix kawap qoyup bérey, yewalsila.
Doktor Rishat Abbasning apisi - merhume Mariye Abliz xanim, Uyghurlarning hörlüki we bexti üchün bir ömür küresh qilghan, Üch wilayet inqilabining qeyser jengchisi we qabil teshkilligüchi, Uyghur xelqining pexirlik oghli Merhum Abliz Niyaz ependining qizi bolup, men bu yerde aldi bilen merhumening yatqan jayigha jennet tilesh bilen birlikte, Mariye xanim heqqide yeni mushundaq bir pexrlik oghlanni tughup we yétildürüp chiqqan ulugh ana heqqide ikki éghiz eslep ötüshni zörür dep qaraymen. Chünki bu dunyada yaxshi ish, yaxshi insanlar, hörmet we séghinish ichide eslinip tursa, hayat yashawatqanlarning yaxshiliq bilen yashap ötüshige ülge we türtke bolidu. Eski ish we rezillikler nepret ichide sözlinip tursa, hayat yashawatqanlargha nisbeten agahlandurush bolidu.
Merhume Mariye Abliz xanim - 1938 yili 18-martta Atushning Kattaylaq yézisida bir meripetwer we inqilabchi ailiside dunyagha kelgen bolup, 1950 - yillarda Uyghur Aptonom Rayonluq méditsina mektipide kilinikiliq dawalash kespide oqup oqush püttürüp, Uyghur Aliy maaripining közi bolghan Uniwérsitétta doxtur we bash doxtur bolup 40 yildin artuq janpidaliq bilen xizmet ishlidi. Pénsiyege chiqqandin kéyin hayatni qizghin söyidighan we ishchanliqning, tirishchanliqning insan'gha saadet élip kélidighinigha ishinidighan eqil-parasetlik bu söyümlük ana- Uyghur tatliq yémekliklirini towarlashturup bazargha sélishning mumkinchilikini we shu arqiliq ish kütüp turghan bezi xanim-qizlarni ishqa orunlashturup, Uyghur aililiridiki iqtisadiy qiyinchiliqlarni öz emgiki bilen yénikletkili bolidighanliqini tonup yétip Ürümchide tunji qétim Uyghur tort-yémekliri karxanisini qurdi we nurghun xanim-qizlarni bu sahede yétildürüp, Ürümchining köp orunlirida tatliq yémekliklerni pishurup sétish dukanlirini qurushqa yardemde boldi. Kéyinche u özining muweppeqiyetlirini Uyghurlarning bashqa sheherlirigimu kéngeytti, uning tejribisidin ilham alghan nurghunlighan xanimlar ashu xil igilik tiklesh yolidin méngip hem özining yashash sharaitini yaxshilidi hem bashqilargha sayisini chüshürüp, ulargha xizmetke orunlishish pursiti yaritip berdi. 5 yil ichide Mariye Abliz xanimning ejri bilen yaritilghan we tereqqi qilghan bu karxanichiliq kespi Uyghur élide omumliship, 30-40 etrapidiki sheher, nahiye, kent, bazarlarda bolup, 1000 gha yéqin pishurup sétish dukanliri qurulup, nechche minglighan Uyghur xanim-qizlirining ishsizliq we aile iqtisadi mesililiri hel boldi. Merhume Mariye xanim - Aqköngül, séxi hem yaxshi niyetlik insan bolup, hayat chéghida yardem qolini iqtisadiy qiyinchiliq tüpeyli azab tartiwatqan aghriq-silaqlargha we kembeghel, yétim-yisirlargha sunghanliqi üchün, 2004-yili 7-ayning 17-küni, Mariye xanim wapat bolghan küni, kishiler "Ürümchi asminidin bir xeyri-saxawet yultuzi öchti" dep hesret chékishti.
Rishat Abbas - Uyghur xelqining mana mushundaq bir jüp munewwer oghul-qizining perzenti.
Doktor Rishat Abbasning yétilip chiqishini dialéktik nuqtiinezer bilen közetkende, bu yerde tilgha élishqa tégishlik ikke seweb bar. Biri tashqi seweb, yene biri ichki seweb.
Rishat Abbas - özining ilim-pen'ge hérismenlikini, etrapidiki shey'ilerge bolghan qiziqishini, xaraktéridiki éghir-besiqliqni alim dadisidin örnek alghan bolsa, özining bashqilargha köngül bölüsh, mes’uliyetchanliq we dora tetqiqat ilmige bolghan qiziqishini –apisining doxtur ikenlikidek sewebning özining idrikini oyghitishidin dep qaraydu.
---Eqlimge kelsem, dep gep bashlidi u -- téxi yéqinda Boston’gha ilmiy muhakime yighinigha kelgen peytte, dadamning daim kitab we qeghez-qelem bilen hepiliship yürginini körettim, bizni oynatqili sirtqa élip chiqsimu, yekshenbe künlirimu, seherdimu-kechtimu, qachanla bolsa, azraq bosh waqti bolsila kitab köretti, hedep bir némileni yazatti. Men kichik bolghachqa, "kitab digen zadi qandaq qiziq nersidu? Dadam bunche ichige kirip ketkudek" dep oylayttim, hetta nechche ret dadamdin:
«Dada, séning bizge oxshash sirtta oynighing kelmemdu?» dep sorighinim ésimde. Dadamning chayni qiniq demliwélip, yéziqchiliq üstilide bir némilerni yazidighan qiyapiti hazirghiche köz aldimda. Oghul bala dadisini doraydu dep menmu bashlan'ghuch mektepning 3 - yilliqidin bashlap dadamning yénida jim olturup gep-söz qilmay kitab körüp, öginish qilidighan adetni yétildürdüm.
Bashqa sharait özgermigen ehwal astida, bir galon gazning bahasi $1 ashurulsa, uninggha bolghan telep qanchilik töwenleydu?
Mana bu - bir iqtisadshunas tetqiq qilidighan mesile.
Jem’iyette küchlük tesr qozghighan, melum ehmiyetke ige weqe we hadisilerning arqa körünüshini we yaki shexslerning tarixini, ish-izlirini bediiy yosunda bayan qilish arqiliq jem’iyette saghlam bolghan ijtimaiy muhit we aktip keypiyatning yaritilishigha az-tola hesse qoshush meqsidide izdinish –u bir edebiy axbaratchining wezipisi.
Men dora tetqiqat ilmi boyiche Uyghurlardin yétiship chiqqan xelq'araliq sewiyege ige bu alimning ösüp-yétilish tarixini bilmek hemde zadi qandaq amillarning uning'gha tesir qilghanliqini chüshenmek meqsitide izdinish leshkerlirimge buyruq berdim.
Seperni nedin bashlash kérek? Melum sahede netije qazan’ghan shexslerning muweppiyet tarixi adette ularning ösüp yétilishide mundaq 3 amilning tesirige uchraydighanliqini körsitidu:- Ailiwi muhit, Jem’iyet muhiti we Maarip terbiyisi.
Adem asasliqi mana mushularning tesiri astida özining kishilik pezilitini, xaraktérini we sundaqla shey'ilerge bolghan qiziqishini yétildüridu. Shundaq bolghanliqtin tebiiy halda men doktor Rishatning ailiwi muhitigha, uning kélip chiqish tarixigha qarap chiqtim.
Rishat Abbas -1960 yili awghustta Atushta tughulghan. Rishatning anisi öz yurtigha qaytip bérip boshan’ghandin kéyin, Abbas Burhan we Mariye Abliz, er-ayal ikkisi bowaq Rishatni élip Ürümchige yeni özliri xizmet qiliwatqan we yashawatqan sheherge yénip kelgen. Rishat shundin étibaren Ürümchide bir ziyali ailiside, Uyghur élidiki meshhur aliy maarip gülsheni bolghan Shinjiang Uniwérsitétida ösüp yétilgen. Uning dadisi--- Uyghurlardin chiqqan dangliq tebii penler alimi, penni omumlashturghuchi yazghuchi, penni omumlashturush ishliri boyiche bir ömür öz xelqighe harmay-talmay xizmet qilip kelgen we hélihem ilmiy xizmetlirni dawamlashturiwatqan Uyghur Aptonom Rayonluq pen-téxnika sahesidila emes, belki yene Junggo pen-téxnika dairisidimu chong tesiri bolghan, Uyghurlarning meshhur jamaet erbabi hörmetlik ustaz – Abbas Burhan ependidur.
Men Abbas Burhan ependining namini - Ulughchatta toluqsiz otturining 1-yillighida oquwatqinimda, Ismailjan Réhim isimlik Botanika oqutquchimizdin anglighan we kéyinche bu alim yazghan "Qushlar - insanlarning dosti", "Irsiyet we Irsiyet qurulushi" ... qatarliq kitablirini oqush pursitige érishken bolup, ösmür chaghlirimdin bashlapla bu zatqa chongqur hörmet tuyghusida bolghan idim. "Körginingdin köptur körmigining, körmigenni körersen ölmigining" dégendek, men Abbas Burhan ependini 1997-yili yaz mezgilide Ürümchide körüshke muyesser boldum. Tebiitidiki kichik péilliq, mulayimliq we méhribanliq hem heqiqi menidiki bir alimda bolushqa tégishlik adimiylik xisletliri mende chongqur tesir qaldurghini üchün mezkur axbaratta bu zat heqqide ikki éghiz toxtilip ötüshni toghra kördüm.
Abbas Burhan ependi -1932 yili öktebirde jahalet we nadanliq destidin qarangghuluqta qalghan Uyghur jem’iyitige, medeniyet we aqartish mesh’ilini yaqqan, Uyghur hazirqi zaman maaripi apiride bolghan, Uyghurlargha meshhur ana makan - Atush Shehirining Üstün Atush Yézisi Iksaq kentide bir meripetwer ailide dunyagha kelgen. Ailisi we etrapidiki muhitning tesiridin bolsa kérek, u kichikidinla ilimge hérismen bolup yétishken. Baliliq we yashliq mezgilliridin tartipla ejdadlirining iradisige warisliq qilip, pen-téxnika urughini öz xelqining qelbige chéchish, pen-medeniyet arqiliq xelqini aqartish, ularni ronaq tapquzushtin ibaret muqeddes istekni könglige pükken.
Abbas Burhan ependi 1956-yili Béyjing Pédagogika Uniwérsitétining Biologiye kespini püttürüp Ürümchide Uniwérsitétta uzun mezgil aqartish ishi bilen shughullandi. U meyli aliy bilim yurtlirida oqutquchiliq qilghan, fakultét mudiri bolghan we yaki uniwérsitét mudiri bolghan mezgilliride bolsun we yaki Aptonom Rayonluq Pen-téxnika Jemiyitining reisi bolghan waqtlirida bolsun, her waqit ilim-pen arqiliq öz xelqini ronaq tapquzushtin ibaret ulughwar idiye bilen bir tereptin ilmiy ijadiyet bilen shughullansa, yene bir tereptin öz idiyesini emeliyette körsitidighan dadil rehber boldi.
Abbas Burhan ependi -özining yérim esirlik ilmiy izdinish we pen tetqiqat xizmiti bilen shughullinish jeryanida her xil gézit jurnallarda 400 parchidin artuq penni maqalilerni élan qildi hemde 20 ge yéqin ilim-penni omumlashturushqa ait kitabni yézip chiqti. U yene pen-téxnika sepidiki rehberlik rolini ünümlük jari qildurup, Uyghur Aptonom Rayonida nisbeten sistémiliq we muntizim bolghan penni omumlashturush tüzülmisini qurup chiqishta layihiligüchi, teshebbuschi, bashchi we yétekchi hemde küchlük qollighuchi boldi. Bügünki künde Uyghur tilida neshir qiliniwatqan "Bilim-Küch", "Pen we Turmush" qatarliq penniy jurnallar mana bu hörmetlik ustazning biwasite ejrining méghizliridur. Undin bashqa u yene her xil emeliy qiyinchiliqlarni yéngip Uyghur élide tunji “pen-téxnikini omumlasturush neshriyatini öz qoli bilen qurup chiqti. ” Abbas Burhan ependining töhpisige layiq, jem’iyet uning'gha nurghun shan-shereplerni ata qildi. Nurghunlighan mukapatlargha érishkinini bu yerde sözlimeyla qoyay, 1986-yili Uyghur Aptonom Rayonluq hökümetning bergen "Pen-Téxnika Urughini chachquchi" dégen nam uning öz xelqighe qoshqan töhpisini mueyyenleshtüridighan eng muwapiq bahadur. Meripetperwer xelqimiz hem bu zatqa alahide hörmet bildürüshidur. Mesilen, Abbas Burhan ependi öyidin chiqip, sirtqa mangghanda mehellisidiki tijaretchiler, ashxana igiliri, özi kichik péil, xelq bilen bir septiki bu zatni hörmet bilen mundaq teklip qilishidighanliqini Abbas aka bilen parangliship kétiwatqan waqtimda bir nechche yerdin anglap heyran we qayil bolghan idim:
---Ependim, Qasqan’gha salghan mantilar piship qaldi, mantigha égiz tégip mangsila.
--- Ependim, taza qara qoyning göshide mezzilik qilip 5 zix kawap qoyup bérey, yewalsila.
Doktor Rishat Abbasning apisi - merhume Mariye Abliz xanim, Uyghurlarning hörlüki we bexti üchün bir ömür küresh qilghan, Üch wilayet inqilabining qeyser jengchisi we qabil teshkilligüchi, Uyghur xelqining pexirlik oghli Merhum Abliz Niyaz ependining qizi bolup, men bu yerde aldi bilen merhumening yatqan jayigha jennet tilesh bilen birlikte, Mariye xanim heqqide yeni mushundaq bir pexrlik oghlanni tughup we yétildürüp chiqqan ulugh ana heqqide ikki éghiz eslep ötüshni zörür dep qaraymen. Chünki bu dunyada yaxshi ish, yaxshi insanlar, hörmet we séghinish ichide eslinip tursa, hayat yashawatqanlarning yaxshiliq bilen yashap ötüshige ülge we türtke bolidu. Eski ish we rezillikler nepret ichide sözlinip tursa, hayat yashawatqanlargha nisbeten agahlandurush bolidu.
Merhume Mariye Abliz xanim - 1938 yili 18-martta Atushning Kattaylaq yézisida bir meripetwer we inqilabchi ailiside dunyagha kelgen bolup, 1950 - yillarda Uyghur Aptonom Rayonluq méditsina mektipide kilinikiliq dawalash kespide oqup oqush püttürüp, Uyghur Aliy maaripining közi bolghan Uniwérsitétta doxtur we bash doxtur bolup 40 yildin artuq janpidaliq bilen xizmet ishlidi. Pénsiyege chiqqandin kéyin hayatni qizghin söyidighan we ishchanliqning, tirishchanliqning insan'gha saadet élip kélidighinigha ishinidighan eqil-parasetlik bu söyümlük ana- Uyghur tatliq yémekliklirini towarlashturup bazargha sélishning mumkinchilikini we shu arqiliq ish kütüp turghan bezi xanim-qizlarni ishqa orunlashturup, Uyghur aililiridiki iqtisadiy qiyinchiliqlarni öz emgiki bilen yénikletkili bolidighanliqini tonup yétip Ürümchide tunji qétim Uyghur tort-yémekliri karxanisini qurdi we nurghun xanim-qizlarni bu sahede yétildürüp, Ürümchining köp orunlirida tatliq yémekliklerni pishurup sétish dukanlirini qurushqa yardemde boldi. Kéyinche u özining muweppeqiyetlirini Uyghurlarning bashqa sheherlirigimu kéngeytti, uning tejribisidin ilham alghan nurghunlighan xanimlar ashu xil igilik tiklesh yolidin méngip hem özining yashash sharaitini yaxshilidi hem bashqilargha sayisini chüshürüp, ulargha xizmetke orunlishish pursiti yaritip berdi. 5 yil ichide Mariye Abliz xanimning ejri bilen yaritilghan we tereqqi qilghan bu karxanichiliq kespi Uyghur élide omumliship, 30-40 etrapidiki sheher, nahiye, kent, bazarlarda bolup, 1000 gha yéqin pishurup sétish dukanliri qurulup, nechche minglighan Uyghur xanim-qizlirining ishsizliq we aile iqtisadi mesililiri hel boldi. Merhume Mariye xanim - Aqköngül, séxi hem yaxshi niyetlik insan bolup, hayat chéghida yardem qolini iqtisadiy qiyinchiliq tüpeyli azab tartiwatqan aghriq-silaqlargha we kembeghel, yétim-yisirlargha sunghanliqi üchün, 2004-yili 7-ayning 17-küni, Mariye xanim wapat bolghan küni, kishiler "Ürümchi asminidin bir xeyri-saxawet yultuzi öchti" dep hesret chékishti.
Rishat Abbas - Uyghur xelqining mana mushundaq bir jüp munewwer oghul-qizining perzenti.
Doktor Rishat Abbasning yétilip chiqishini dialéktik nuqtiinezer bilen közetkende, bu yerde tilgha élishqa tégishlik ikke seweb bar. Biri tashqi seweb, yene biri ichki seweb.
Rishat Abbas - özining ilim-pen'ge hérismenlikini, etrapidiki shey'ilerge bolghan qiziqishini, xaraktéridiki éghir-besiqliqni alim dadisidin örnek alghan bolsa, özining bashqilargha köngül bölüsh, mes’uliyetchanliq we dora tetqiqat ilmige bolghan qiziqishini –apisining doxtur ikenlikidek sewebning özining idrikini oyghitishidin dep qaraydu.
---Eqlimge kelsem, dep gep bashlidi u -- téxi yéqinda Boston’gha ilmiy muhakime yighinigha kelgen peytte, dadamning daim kitab we qeghez-qelem bilen hepiliship yürginini körettim, bizni oynatqili sirtqa élip chiqsimu, yekshenbe künlirimu, seherdimu-kechtimu, qachanla bolsa, azraq bosh waqti bolsila kitab köretti, hedep bir némileni yazatti. Men kichik bolghachqa, "kitab digen zadi qandaq qiziq nersidu? Dadam bunche ichige kirip ketkudek" dep oylayttim, hetta nechche ret dadamdin:
«Dada, séning bizge oxshash sirtta oynighing kelmemdu?» dep sorighinim ésimde. Dadamning chayni qiniq demliwélip, yéziqchiliq üstilide bir némilerni yazidighan qiyapiti hazirghiche köz aldimda. Oghul bala dadisini doraydu dep menmu bashlan'ghuch mektepning 3 - yilliqidin bashlap dadamning yénida jim olturup gep-söz qilmay kitab körüp, öginish qilidighan adetni yétildürdüm.
5
********************************************************************************************
Rishat Abbasning dora tetqiqat ilmige
qiziqishigha munu ish seweb bolidu. U toluqsiz otturida oquwatqan künlerning
biride Atushtin bir hammisi ularni yoqlighach Ürümchige késel körsetkili
kélidu. Mariye xanim tughqinini tekshürüp körgendin kéyin uninggha rétsip
yazidu we uni okul hem dora bilen özi bir qolluq dawalaydu.
Künlerning
ötüshi bilen, yéngi kelgende "u yérim aghridi, bu yérim aghridi" dep
waysap, yérim texse leghmenni aran yeydighan bu momay birdinla waysashni
toxtitidu, ishtihasi échilidu, rohimu kötürülüp, uning apisigha apirin oquydu.
Bu ehwal - shunche waqittin béri apisining doxtur ikenlikini bilsimu, uningha
anche éren qilmighan ösmür Rishatning diqqitini özige tartidu, shuning bilen
uning kallisigha bir oy kiriwalidu. "Apam qandaqsige, bir aghriq
tughqinini saqaytiwétidu? Dora bérip, okul urghanliqi üchün saqaytiwetti désem
toghra bolarmu? Dora –okul dégen nerse zadi qandaq qilip késellerni saqaytidu?
Buningdiki sir zadi nede?
Ishning tektige yetmigüche boldi qilmaydighan Rishat bir küni oylighanlirini apisidin soridi. Balisining sorighan soalidin uning bir nersige qiziqiwatqanliqini bayqighan sezgür ana, buningdin xush boldi, hem öydiki ademning fiziologiyelik tüzülüshini körsitidighan modilni uninggha korsutup chüshendürüsh bérip ötkendin kéyin, mundaq dédi:
---Ésingde tut balam, adem dawalashta mundaq ikki nerse muhim: melum késelning peyda bolushi sewebsiz bolmaydu, shunga késelning némilikige toghra diagnoz qoyush, yeni uning néme sewebtin kélip chiqqanliqini éniqlash- bu muhim ötkel. Sewebni éniqlap bolghandin kéyin uningha qarita muwapiq dawalash tedbirini belgilesh bumu oxshashla muhim. Chünki késelge bérilgen diagnoz chanchilik toghra bolmisun, eger uningha qarita toghra dawalash tedbiri, muhimi késelni tizginleydighan dora okullar bolmisa, yenila késelni azabtin qutquzghili, bimarning hayatini saqlap qalghili bolmaydu.
Emdiletin etrapidiki ishlargha soal neziri bilen qarashqa bashlawatqan bu yash boghun’gha, apisi Mariye xanimning sözi nahayiti küchlük tesr qildi. Shu küni uning könglide ajayip oy xiyallar, suallar we tatliq chüshler tünek etti.
"Késelge toghra bérilgen dora késelni saqaytidiken. Bu néme üchün? Dunyada hemme késelni saqaytiwétidighan dora barmidur? Bolmisa uni yasisa bolmamdighandu? Zadi uni kishiler qandaq yasaydu? Eger bir künlerde men ashundaq bir dorini yasiwetsem-he! Munu aghriq destidin qiyniliwatqan ademler saqiyip saq ademlerdek échilip-yéyilip hayatning xowliqini körse? Shipaliq dorining bolmighanliqi tüpeyli, ata-anilar burun ölüp ketmise, balilirini baqsa, balilar yétim qalmisa, anilirining quchaqlirida, dadilirining müriliride méhr-muhebbetke qénip chong bolsa…hey, munu Semet aka ashqazan késili bilen yashla tügep ketti, eger uni saqaytqili bolidighan dora bolghan bolsa, Rustemmu bügünki künde bundaq meyüs yürmeytti...
U shu küni kichisi özini Jenubiy Taghqa hemme késelge shipa bolidighan xasiyetlik dora ösümlükini izdep seper qilip chüsh kördi we chüside mundaq ish kördi.
Mana u tagh qaptalliridin éship, qarighayzarliq arisida kétiwatidu, nelerdindur her xil qushlarning sayrashliri, kala-qoylarning möreshliri-mereshliri, igiz qoray tashlar arisidin sharqiratmining sadasi kéliwatidu. Uning pütün xiyali ashu hemmige qadir –xasiyetlik ösümlükni tépishta. Mange-mange, u axir cheksizlikke tutashqan yap-yéshilliqqa chiqip qaldi. U barmaqchi bolghan tagh abaya nahayiti yéqindila turghandek körün’gen idi, emdi u payansiz yéshilliqqa chiqip qarisa, héliqi tagh barghanche yiraqlap ketkendek tuyuldi. "Hejep uzun we japaliq yol ikena-bu?".
“Uh”, harduq yettimikin, u bir az közini iliwalmaq bolup özini chöplükke tashlidi -yu, emma Xizir süpet bir bowayning tuyuqsiz aldida peyda bolup özige méhriwanliq bilen qarap külüp turghinini kördi we ornidin chachrap turup bowaygha salam berdi:
--Salam bowa.
---Oghlum, bir chirayliq yürüpsen’ghu?
--Taghdin xasiyetlik dora ösümlükni izdep mangghan, mangsam-mangsam bu yol tüger emes, harduq yétip, bu yerde azraq aram alay dégen idim.
---U ösümlükni néme qilmaqchi iding? Boway soridi uningdin.
--- Dora yasap, késel ademlerni dawalap, ularning azayibini yéniklitey dep oylighan.
---Barikalla oghlum,-- dédi boway saqilini silap turup we:
---Mang balam, mang. Sepiringdin yanma. Niyiting ulugh, könglüng aq bala ikensen. Dunyada bashqilarning ghémini yéyish, bashqilarning bext-saaditi üchün özini béghishlashtinmu artuq ulugh niyet bolmaydu. Tengrim, her kishining niyitige yarisha uning risqini béridu. Könglüng aq, niyiting pak bolghini üchün sanga dua qilay:
--- Topa alsang altun bolsun, kül alsang kümüsh bolsun. Sepiring ongushluq bolsun, séni munu duldul tagh baghrigha yetküzüp qoysun, meqsidingge yetkeysen, amin!
Boway ikki qolini igiz kötürüp dua qildi we uni chapchip turghan aq boz atqa mindürüp, “chuh” dédi. Atning tagh baghrigha qarap oqtek étilishi bilen “way” dep warqirap salghan Rishatni akisi Nijat oyghatti.
---Ukam, ukam, néme boldung? Chiliq-chiliq ter bop kétispsen’ghu?
Uyghur xelq chöcheklirini apisidin pat-pat anglap turidighan ösmür Rishatning chüshige apisining “balam sanga chüshüngde ewliya yoluquptu, kelgüside katta bir adem bolghideksen” dep tebir bérishi bilen uningha bir xil ghayiwane küch kirgendek boldi.
Künler küldürüp, aylar aylinip, yillar yorghilap kétiwerdi, emma héliqi chüsh ta hazirghiche uninggha téxi bügün tang sabada körgendek yéngi we muqeddes tuyulidu.
Ene ashu muqeddes chüsh - Rishatning kéyinki kespiy hayati we kishilik turmushigha tesr körsitidighan qararlarni chiqirishida zor rol oynidi.
Rishat Abbas ösüp yétilip 1978-yiligha kelgende yeni u aliy mektepke imtihan bergen ashu yili, héch ikkilenmeyla Shinjiang Tébbiy Institutining dorigerlik kespini tallidi, chünki bala chaghlirida özige özi qoyghan soalgha jawab tépish, chüside körgenlirini réalliqqa aylandurush arzusi uning qelbide ottek yalqunjaytti we uni shu yönilishke qarap méngishqa ilhamlanduratti.
U- 80 yillirining bashlirida ela netije bilen dorigerlik kespini tamamlap, tébbiy institutta dora tetqitat xizmitini talliwaldi. Chünki u özining dorigerlik ilmining bosughisidin emdila qedem élip kirginini, bu sahede özi bilishke , öginishke tégishlik nurghun nersilerning barliqini tonup yetken idi.
Adette aliy mektepni püttürüp xizmetke chiqqan kishilerning köpi özlirini “ilim öginish jehette axirqi béketke yettuq” dep qarap, jahandarchiliqning koyigha chüshüp kétishidu. Rishat uning eksiche “méning öginidighan mezgilim emdi bashlandi” dep qaridi we özining aliy mektepte ishlesh pursitidin paydinilip, “Statistika”, “Analiz Ximiye”, “Dorigerlik Ilmi” we “Dorigerlik Ilmi üchün kespiy In’glizche” qatarliq derslerni tallap oqup özini kütüp turghan kélechektiki seper üchün "ozuq" teyyarlidi.
1983-Yili Fakultét rehberliki, özi zérek hem tirishchan bu ijtihatliq yashni Nenjing shehrige jaylashqan Junggo Dorigerlik Uniwérsitétigha bilim ashurushqa ewetti. Buning bilen uning öz arzusigha bolghan étiqadi téximu kücheydi. Xuddi hazirmu tonulghandek bu Uniwérsitét Junggoning dorigerlik sahesidiki aldinqi qatarda turidighan mektep bolup, yétishken alimlar, chet elde oqup kelgen doktorlar toplashqan meripet boshüki idi. Rishatning bu mektepke kilinikiliq dorilarni tetqiq qilish ilmi boyiche bilim ashurushqa ewetilishi-- uning kespiy bilimlerni puxtilishi üchün purset hazirlap béripla qalmay, belki yene uning kéyinki qedemni qeyerge we qandaq élishigha idiye we usul jehettin zémin hazirlap berdi. Bolupmu chet ellerde oqup qaytip kelgen proféssorlarning mol bilimliri we ularning chet eldiki ilmiy jurnallarda nechche parche maqale élan qilishi Rishatning dora tetqiqat ilmining xelq’aradiki tereqqiyatigha qiziqishigha türtke boldi. Proféssorlar bilen bolghan bir qétimliq söhbette, jasariti tepchip turghan, zéhni ötkür bu Uyghur yigitke bir muellim mundaq dégen idi:
--- Dora tetqiqat ilmida yéngi neziriye bek muhim bolupla qalmay, yene tejribe muhiti –maddi sharait we kespiy jehette uchur almashtrushmu nahayiti muhim. Iqtisadi tereqqi qilghan we pen-texnikida ilghar ellerde bu ikkila sharait yéterlik. Eger mushu sahede dawamliq bilim alay désingiz gherbtiki ellerge chiqip oqush kérek.
Rishat Nenjingdin “men choqum gherbtiki dora tetqiqat saheside aldinqi qatarda turidighan döletke chiqip oquymen” dégen niyet we irade bilen yénip keldi.
Ishning tektige yetmigüche boldi qilmaydighan Rishat bir küni oylighanlirini apisidin soridi. Balisining sorighan soalidin uning bir nersige qiziqiwatqanliqini bayqighan sezgür ana, buningdin xush boldi, hem öydiki ademning fiziologiyelik tüzülüshini körsitidighan modilni uninggha korsutup chüshendürüsh bérip ötkendin kéyin, mundaq dédi:
---Ésingde tut balam, adem dawalashta mundaq ikki nerse muhim: melum késelning peyda bolushi sewebsiz bolmaydu, shunga késelning némilikige toghra diagnoz qoyush, yeni uning néme sewebtin kélip chiqqanliqini éniqlash- bu muhim ötkel. Sewebni éniqlap bolghandin kéyin uningha qarita muwapiq dawalash tedbirini belgilesh bumu oxshashla muhim. Chünki késelge bérilgen diagnoz chanchilik toghra bolmisun, eger uningha qarita toghra dawalash tedbiri, muhimi késelni tizginleydighan dora okullar bolmisa, yenila késelni azabtin qutquzghili, bimarning hayatini saqlap qalghili bolmaydu.
Emdiletin etrapidiki ishlargha soal neziri bilen qarashqa bashlawatqan bu yash boghun’gha, apisi Mariye xanimning sözi nahayiti küchlük tesr qildi. Shu küni uning könglide ajayip oy xiyallar, suallar we tatliq chüshler tünek etti.
"Késelge toghra bérilgen dora késelni saqaytidiken. Bu néme üchün? Dunyada hemme késelni saqaytiwétidighan dora barmidur? Bolmisa uni yasisa bolmamdighandu? Zadi uni kishiler qandaq yasaydu? Eger bir künlerde men ashundaq bir dorini yasiwetsem-he! Munu aghriq destidin qiyniliwatqan ademler saqiyip saq ademlerdek échilip-yéyilip hayatning xowliqini körse? Shipaliq dorining bolmighanliqi tüpeyli, ata-anilar burun ölüp ketmise, balilirini baqsa, balilar yétim qalmisa, anilirining quchaqlirida, dadilirining müriliride méhr-muhebbetke qénip chong bolsa…hey, munu Semet aka ashqazan késili bilen yashla tügep ketti, eger uni saqaytqili bolidighan dora bolghan bolsa, Rustemmu bügünki künde bundaq meyüs yürmeytti...
U shu küni kichisi özini Jenubiy Taghqa hemme késelge shipa bolidighan xasiyetlik dora ösümlükini izdep seper qilip chüsh kördi we chüside mundaq ish kördi.
Mana u tagh qaptalliridin éship, qarighayzarliq arisida kétiwatidu, nelerdindur her xil qushlarning sayrashliri, kala-qoylarning möreshliri-mereshliri, igiz qoray tashlar arisidin sharqiratmining sadasi kéliwatidu. Uning pütün xiyali ashu hemmige qadir –xasiyetlik ösümlükni tépishta. Mange-mange, u axir cheksizlikke tutashqan yap-yéshilliqqa chiqip qaldi. U barmaqchi bolghan tagh abaya nahayiti yéqindila turghandek körün’gen idi, emdi u payansiz yéshilliqqa chiqip qarisa, héliqi tagh barghanche yiraqlap ketkendek tuyuldi. "Hejep uzun we japaliq yol ikena-bu?".
“Uh”, harduq yettimikin, u bir az közini iliwalmaq bolup özini chöplükke tashlidi -yu, emma Xizir süpet bir bowayning tuyuqsiz aldida peyda bolup özige méhriwanliq bilen qarap külüp turghinini kördi we ornidin chachrap turup bowaygha salam berdi:
--Salam bowa.
---Oghlum, bir chirayliq yürüpsen’ghu?
--Taghdin xasiyetlik dora ösümlükni izdep mangghan, mangsam-mangsam bu yol tüger emes, harduq yétip, bu yerde azraq aram alay dégen idim.
---U ösümlükni néme qilmaqchi iding? Boway soridi uningdin.
--- Dora yasap, késel ademlerni dawalap, ularning azayibini yéniklitey dep oylighan.
---Barikalla oghlum,-- dédi boway saqilini silap turup we:
---Mang balam, mang. Sepiringdin yanma. Niyiting ulugh, könglüng aq bala ikensen. Dunyada bashqilarning ghémini yéyish, bashqilarning bext-saaditi üchün özini béghishlashtinmu artuq ulugh niyet bolmaydu. Tengrim, her kishining niyitige yarisha uning risqini béridu. Könglüng aq, niyiting pak bolghini üchün sanga dua qilay:
--- Topa alsang altun bolsun, kül alsang kümüsh bolsun. Sepiring ongushluq bolsun, séni munu duldul tagh baghrigha yetküzüp qoysun, meqsidingge yetkeysen, amin!
Boway ikki qolini igiz kötürüp dua qildi we uni chapchip turghan aq boz atqa mindürüp, “chuh” dédi. Atning tagh baghrigha qarap oqtek étilishi bilen “way” dep warqirap salghan Rishatni akisi Nijat oyghatti.
---Ukam, ukam, néme boldung? Chiliq-chiliq ter bop kétispsen’ghu?
Uyghur xelq chöcheklirini apisidin pat-pat anglap turidighan ösmür Rishatning chüshige apisining “balam sanga chüshüngde ewliya yoluquptu, kelgüside katta bir adem bolghideksen” dep tebir bérishi bilen uningha bir xil ghayiwane küch kirgendek boldi.
Künler küldürüp, aylar aylinip, yillar yorghilap kétiwerdi, emma héliqi chüsh ta hazirghiche uninggha téxi bügün tang sabada körgendek yéngi we muqeddes tuyulidu.
Ene ashu muqeddes chüsh - Rishatning kéyinki kespiy hayati we kishilik turmushigha tesr körsitidighan qararlarni chiqirishida zor rol oynidi.
Rishat Abbas ösüp yétilip 1978-yiligha kelgende yeni u aliy mektepke imtihan bergen ashu yili, héch ikkilenmeyla Shinjiang Tébbiy Institutining dorigerlik kespini tallidi, chünki bala chaghlirida özige özi qoyghan soalgha jawab tépish, chüside körgenlirini réalliqqa aylandurush arzusi uning qelbide ottek yalqunjaytti we uni shu yönilishke qarap méngishqa ilhamlanduratti.
U- 80 yillirining bashlirida ela netije bilen dorigerlik kespini tamamlap, tébbiy institutta dora tetqitat xizmitini talliwaldi. Chünki u özining dorigerlik ilmining bosughisidin emdila qedem élip kirginini, bu sahede özi bilishke , öginishke tégishlik nurghun nersilerning barliqini tonup yetken idi.
Adette aliy mektepni püttürüp xizmetke chiqqan kishilerning köpi özlirini “ilim öginish jehette axirqi béketke yettuq” dep qarap, jahandarchiliqning koyigha chüshüp kétishidu. Rishat uning eksiche “méning öginidighan mezgilim emdi bashlandi” dep qaridi we özining aliy mektepte ishlesh pursitidin paydinilip, “Statistika”, “Analiz Ximiye”, “Dorigerlik Ilmi” we “Dorigerlik Ilmi üchün kespiy In’glizche” qatarliq derslerni tallap oqup özini kütüp turghan kélechektiki seper üchün "ozuq" teyyarlidi.
1983-Yili Fakultét rehberliki, özi zérek hem tirishchan bu ijtihatliq yashni Nenjing shehrige jaylashqan Junggo Dorigerlik Uniwérsitétigha bilim ashurushqa ewetti. Buning bilen uning öz arzusigha bolghan étiqadi téximu kücheydi. Xuddi hazirmu tonulghandek bu Uniwérsitét Junggoning dorigerlik sahesidiki aldinqi qatarda turidighan mektep bolup, yétishken alimlar, chet elde oqup kelgen doktorlar toplashqan meripet boshüki idi. Rishatning bu mektepke kilinikiliq dorilarni tetqiq qilish ilmi boyiche bilim ashurushqa ewetilishi-- uning kespiy bilimlerni puxtilishi üchün purset hazirlap béripla qalmay, belki yene uning kéyinki qedemni qeyerge we qandaq élishigha idiye we usul jehettin zémin hazirlap berdi. Bolupmu chet ellerde oqup qaytip kelgen proféssorlarning mol bilimliri we ularning chet eldiki ilmiy jurnallarda nechche parche maqale élan qilishi Rishatning dora tetqiqat ilmining xelq’aradiki tereqqiyatigha qiziqishigha türtke boldi. Proféssorlar bilen bolghan bir qétimliq söhbette, jasariti tepchip turghan, zéhni ötkür bu Uyghur yigitke bir muellim mundaq dégen idi:
--- Dora tetqiqat ilmida yéngi neziriye bek muhim bolupla qalmay, yene tejribe muhiti –maddi sharait we kespiy jehette uchur almashtrushmu nahayiti muhim. Iqtisadi tereqqi qilghan we pen-texnikida ilghar ellerde bu ikkila sharait yéterlik. Eger mushu sahede dawamliq bilim alay désingiz gherbtiki ellerge chiqip oqush kérek.
Rishat Nenjingdin “men choqum gherbtiki dora tetqiqat saheside aldinqi qatarda turidighan döletke chiqip oquymen” dégen niyet we irade bilen yénip keldi.
6
********************************************************************************************
Resimde Dr. Rishat Abbas Proféssor Hayton bilen bille.
Resimde Dr. Rishat Abbas Proféssor Hayton bilen bille.
80-yillarning
otturiliri—Junggoning islahat we ishikni échiwétish siyasiti Shénjén we Juxeyni
merkez qilghan déngiz boyi rayonlirida emdiletin méwe bérishke bashlighan
bolup, siyaset jehettiki ewzellik , we asta-asta singip kiriwatqan chet elning
ilghar pen- téxhnikisi, meblighi we yéngi bashqurush usuli bu yerdiki
kishilerning, turmush usulida, intilishide, oy-pikride özgirish peyda
qiliwatqan chaghlar idi. Uning eksiche Uyghur Aptonom Rayonida téxi solchil
idiyening tesiri tügimigen chaghlar bolup, kishilerning pen-téxnikida ilghar
döletlerge chiqip oqush idiyisi éhtiyatchanliq ichide asta-asta oyghiniwatqan
hemde Yaponiye we Gherbtiki ellerge yiligha bir nechchidin oqughuchi ilim izdep
mang’ghili bashlighan chaghlar idi.
Arzulargha
bay, kelgüsige ümid bilen qaraydighan yash Rishat –Nenjingde
körgen-anglighanliri we dadisi bilen qilishqan söhbetlirige asasen axir mundaq
xulasige keldi:
Biz
yashwatqan jem’iyet tereqqi qilishi üchün, her sahe pen téxnika xadimlirigha , ixtisas
igilirige muhtaj, at beygisige kengri meydan kérek bolghandek, men kespimde
netije qazinimen deydikenmen, mangimu zörür bolghan shara’it kérek. Men choqum
boshashmay tiriship bu shara’itni yaritishim kérek.
Qaysi bir
meshhur kishi shundaq dégen iken. “Bir adem üchün uning néme qilalishi emes,
némilerni qilalmaydighanliqini bilishi -uning ishlarda muweppiyet qazinishining
achquchi”.
Rishat del
buning eksiche ozining nimini nahayiti yaxshi qilalaydighanlighini biletti we
konilarning eytqan "qiyin ish yoq alemde, kongul qoyghan ademge"
digen sozining heqiqet ikenligini yaxshi biletti. Shuning
bilen ozining zihni-qudriti, hem igilmes iradisige tayinip osmur chaghliridin
bashlap xiyal qilghan tilsimlar okyanigha ghewwas kebi shung'ghushqa teyyar
bolup bolghan idi. Uning teppekkuri ochuq, nishani ayding idi, kozligen
meqsidige yitish, yeni heqiqi ismi jismigha layiq alim bolush uchun, u –
kunduluk turmushning tugimes suallirigha jawap birish bilen aware bolup
yurmidi, belki kopinche waqtini we zehnini nishanigha yitish uchun zorur
bolghan wastilerni igelleshke serp qildi. Uning 1984 –yili Universttining
chonglar muarip institute En'gliz tili facultitigha oqushqa kirishi bilen
kunduluk turmushini nahayiti jiddichilik bisiwaldi.
Bir ademge
kündilik turmushta her xil ishlar uchrap turidu, ularning hemmisige oxshash
étibar bilen qarap ketkili bolmaydu. Hem undaq qilishningmu zörüriyit yoq,
shundaqla turmush emeliyiti hemme ademde özige xas mueyyen prinsipni,
toghrisini éytqanda yashash pelsepisini yétildüridu. Jümlidin
Rishatningmu özige chushluq hayat mentiqisi we yashash pelsepisi bar bolup, u
özining yashashta emel qilidighan prinsiplirini xeli burunla yekünlep chiqti. U
mundaq dep qaridi we shu mizan boyiche ish kördi:
Ilim-pen
ademni aqil qilidu, qet’iy irade ademni algha basturidu,
qiyinchiliq we jap- musheqqet ademning iradisini tawlaydu, ter töküsh we
tirishchanliq ademge bext-saadet élip kélidu. Undin bashqa nersilerning hemmisi
hayatliqtin ibaret chembirekning sirtidiki muhim bolmighan nersiler.
…Kishilik hayatta her xil ishlar, mesililer we ziddiyetler bolidu, emma
hemmisining ikki teripi bolidu. Yeni ularning asasi bolghan we asasi bolmighan
terepliri bolidu. Men ziddiyetning asasi tereplirige choqum estayidil muamile
qilimen emma asasi bolmighan tereplirige perwamu qilmaymen.
Uning
üchün eng asasliq mesile, özining ghayisini emelge ashurush yeni dora tetqiqat
ilmi boyiche xelq’araliq sewiyege ige alim bolup chiqish idi.
Menziling
éniq, éting teyyar bolghan iken, emdi menzilge yétish üchün étinggha qamcha
sélishing kérek.
Rishat
1987-yili In’gliz tili kespi boyiche chonglar maaripini püttürishi bilenla
tunji balisi Zerine iyulda dunyagha köz achti. Yéngi bir hayatliqning
dunyagha kélishi uninggha cheksiz xushalliq élip keldi. U kichikkine omaq
qizini atiliq méhri bilen söygende---perzentining kelgüsi üchün bolsimu
tirishish lazimliqini hés qilip rohlinip kétetti. Shuning bilen
Rishat chet eldiki mektepler bilen alaqe qilishqa bashlidi hem shu
yili 8-ayda Teklimakan qoynidin chiqip,Yéngi Zélandiyege bir yilliq bilim
ashurushqa mangdi. Shu jeryanda In’gliz tili asasini téximu mustehkemlep,
chet el uniwérsitétlirigha oqushtiki til ötkelliridin ötüp, téximu chongqur
bilim élishqa hazirlandi. U 1989 -yili Washin’gton Shitatliq Uniwérsitéti
dora tetqiqat institutining dorigerlik/zehershunasliq fakultétigha magistér
asprantliqqa toluq oqush mukapati élip oqushqa kirdi we oqushqa kirip bir yil
ötmeyla, bu fakultétning nopuzluq hemde dora tetqiqat saheside mol netijisi bar
Proféssor Haytonning diqqitini özige tartti. Proféssor Hayton Rishattiki
talantni, dora tetqiqat ilmige bolghan özini béghishlash rohini bayqap bir küni
uni chaqirtip mundaq didi:
--Méni Ohio Shitatliq Uniwérsitét dora tetqiqat fakultétiqa mudirliqqa
teklip qildi. Men sizde dora tetqiqat saheside az uchraydighan bir xil
talantning bixini kördüm. Mubada doktorluqta oqusingiz, ishinimenki kelgüside u
sahede közge körün’gen alim bolalaysiz, eger xalisingiz men bilen ashu
uniwérsitétke bérip doktorluqni méning yétekchilikimde ashu yerde
oqusingiz…
Rishat bu
teklipni xushalliq bilen qobul qildi.
1990 –
yili Awghustning axiri, tebiet tawuslardek yasan'ghan bir peytte, Amérika
Qoshma Shitatlirining otturisigha jaylashqan zéminliri bipayan ketken Ohio
Shitati- Qoyuq qashliq, közliridin zérekliki, qet’iliki we turqidin
temkinliki chiqip turghan bir Uyghur yash we uning ailisni öz qoynigha aldi.
Bu güzel
shitatning merkizi Kolumbus shehiri- memliket boyiche 15-chong sheher bolup,
nurghun aliy mekteplerni öz qoynigha alghan idi. Rishat oqumaqchi bolghan
mektep- Amérikidiki meshhur aliy maarip böshükliridin biri bolghan Ohio
ishtatliq Uniwérsitét del mushu sheherdin orun alghan bolup, bu
uniwérsitét-mushu shitat boyiche birinchi, memliket boyiche aldinqi qatardiki
meshhur aliy mekteplerning biri idi.
Mana mushu
aliy bilim yurtida Rishat Abbas – dora tetqiqat ilmi boyiche doktorluq oqushni
bashliwetti.
Dora
tetqiqat ilmi - Méditsina ilmining bir türi bolup, u asasliqi dorilarning
bedendiki herikitini yeni dorilarning shipaliq yaki zeherlik tesirini éniqlash
hemde yéngi dorilarni bayqash - shundaqla alliqachan dawalashta
ishlitiliwatqan dorilarning bashqa késellikerge ishlitilishining mumkinchiliki
bar-yoqlughini tetqiq qilidighan ilim, yeni téximu inchikilep chüshendürgende,
u késellerni dawalash üchün ishlitilidighan ximiyelik maddilarning janliqlarda
yeni hayatliq organzmida qandaq özgirish peyda qilidighanliqini tetqiq
qilidighan ilim bolup, uning asasini eng deslepte "Islam dinininig altun
dewri" dep atalghan 7-esirde bügünki Baghdadta yashighan Ereb
tiwipliri salghan dep qarilidu. Emma uning resmiy pen bolup shekillinishi
19-esirning otturlirida dorilarning tesirini haywanlarning bedinide sinaq
qilish bilen bashlan'ghan.
Bügünki
künde dora tetqiqat alimliri dorilarning heriket méxanzimigha alahide köngül
bölidighan bolup ular melum dora heqqide mueyyen xulasige kélishte,
dorishunasliq, fiziologiye , késelshunasliq, bioximiye, fizikiliq-ximiye, we
baktériye ilmidiki prinsiplargha asaslinip, statistikiliq we matématikiliq
usullarni qollinip yekün chiqiridu. Démek, bu pende wayigha yétish üchün ,
ögen'güchi köp tereplimilik chongqur bilimlerge ige bolupla qalmay, muhimi
ögen'genlirini emeliyetke tedbiqlap yéngi dorilarni tetqiq qilip yasap chiqip
we uni kilinikiliq sinaqtin ötküzüp, bimarlarning azabini yenggillitip,
ularning hayatining süpitini yuqiri kötürüshte emeliy hesse qoshidighan bolushi
kérek.
Bala
chaghlirida "dora qandaq adem saqaytalaydu?" dep özige soal qoyup shu
soallarning keynidin ikki qerne iz qoghlap kelgen Rishat - bu payansiz
tilsimlar dunyasida dorilar bilen adem bedinining munasiwitini tetqiq
qilidighan tarmaq pen - dorigerlik ilmige alahide qiziqti.
Insan bir
nersini bilgenséri, uni téximu yaxhsi bilish üchün uningha alaqidar
nersilerni, bilim we téxnikilarni chongqur we keng dairide chüshinishni arzu
qilidu yaki shundaq qilish--insan bésip ötüshke tégishlik ötkel bop
qalidu.
Dora
tetqiqat ilmini yaxshi igilesh üchün Rishat Abbas, Pharmakinetikini yeni
bedenning dorigha nisbeten inkasi yeni asasliqi beden'ge istémal qilin'ghan
dorilarning qobul qilinishi , tarqilishi, hezim qilinishi we siqip
chiqirilishining waqt jehettiki jeryanini közitidighan we tetqiq qilidighan
ilim bilen Pharmodynamikini yeni dorining beden'ge qandaq tesr qilidighinini
tetqiq qilidighan penni puxta igileshning zörürligini tonup yetti. Chünki
bu ikkisi –dora tetqiqat ilmining asasi gewdisini teshkil qilidu. Misal
üchün, "Shipa" namliq yéngidin ijad qilin'ghan dora bar deyli,
bu yéngi dora téridin beden'ge kirgüzülemdu yaki éghizdinmu, u bedendiki
organizmlargha qandaq yetküzülüdu, bu dora beden ichide ximiyilik halda
özgiremdu yaki özgerse qandaq maddigha özgiridu? bu yéngi maddilar bedende
aktipmu? ularning zeherlik tesiri bolushi mumkinmu? bu maddilar- axirqi hésabta
qandaq usul bilen bedendin ayrilip, beden sirtigha chiqirip tashlinidu? nepes
arqiliqmu, chong yaki kichik teret arqiliqmu dégendek mesililer dora tetqiqati
bilen shughulan'ghuchi choqum jawab bérishi kérek bolghan mesilidur.
Mesililerge
yaxhsi jawab bérish, yaki hadisilerni qayil qilarliq chüshendürüsh üchün, kishi
tayinidighan bir ilmiy usul bolushi kérek. Dora tetqiqat ilmide yuqiriqi
suallargha jawab bérishte adette tejribichilik usuli qollinilidighan bolup, bu
usulning özi melum xewp-xeter bilen baghlan’ghan. Chünki yaxshi meqset bilen
qilin’ghan tejribe bolupmu ademde ishlinidighan tejribe bezide kütmigen
xeterlik hadisini keltürüp chiqirishi mumkin. Shunga, bu tetqiqatchilardin
sezgürlükni, éhtiyatchanliqni telep qilidu, seweb shuki, beden’ge sinaq
teriqiside kirgüzülgen dora köpinche halda ikki xil netijini peyda qilidu. Biri
késelni tizginleydu, saqaytidu, yaki zaghra til boyiche éytqanda késelge payda
qilidu. yene biri uning zeherlik tesiri yeni ziyanliq bolup xuddi
"chapiqini alimen dep qarighu qilip" qoyghandek oylimighan
selbi netijini keltürüp chiqirishimu mumkin.
Dunyada
insanning hayat-mamatliqigha biwasite bérip taqishidighan tetqiqattinmu artuq
inchike, sezgür we murekkep tetqiqat bolmisa kérek. Yéngi dorilarni sinaq
qilip échishta tetqiqatchi bashqa ilmiy tetqiqatchilardek meghlubiyettin
öginidighan (trial and error) taki qanaetlengudek jawabqa érishkiche
sinaq qilip, xataliqtin öginidighan purset yoq. Sen bu sahede choqum birinchi
pay oqni nishan'gha tegküzidighan usta mergen bolushung kérek. Shunga ademge
qilinidighan sinaqnning toghriliq derijisini ashurush üchün awal uni janliqlar
bedinide sinaq qilish bu dora tetqiqatida choqum bésip ötüshke tégishlik
yoldur.
Özi
qiliwatqan ishning mahiyitini tonup yetken Rishat --doktorluq programmisidiki
telep qilin’ghan derslerni oqup we doktorluq layaqetlik imtihanliridin ötüp
bolghandin kéyin, tetqiqat témisini béliqlarning ténide sinaq qilish bilen
bashlidi.
Kishilerge
ayanki, Yéza igilikide ziyandash hasharet we janliqlarni yoqitishta ximiyelik
dora ishlitilidu. Bu ximiyelik dorini yasashta ishlitilidighan Parathion
özi zeherlik madda bolup, uning bilen uchrashqan herqandaq janliq meyli haywan
bolsun yaki adem bolsun zeherlinip, éghir bolghanda ölüshni keltürüp chiqiridu.
Sewebi Parathion Acetylcholinseterase ni chekleydu. Acetylcholinesterase
bir xil enzyme (enzyme --özining sheklini özgertmestin bashqa maddilarda
melum xil ximiyelik özgirish peyda qilalaydighan murekkep bolghan bir xil
aqsildur) bolup, u uchurlarning janliqlarning ménge hüjeyriliri ichide
toshulushi we bir terep qilishigha zörür bolghan mingidiki Acetrylchline
dep atilidighan bir xil ximiyelik maddini parchilaydu.
Béliq suda
yashaydu. Mubada béliq yashaydighan suning muhiti bulghan'ghan bolsa, uning
béliqlargha tesiri bolidu. Bezi béliqlar zeherlen'gen haman ölidu, uni ademler
yémeydu, biraq, bezi béliqlar zeherlik maddigha nisbeten ténide qarshiliq küch
peyda qilidighan bolup, zeherlen'gen teqdirdimu ölmeydu, belki saghlam
béliqlardek suda piltinglap yashawéridu. Bundaq béliqlarning ténide zeherlik
maddining barliqini bilmigendin kéyin kishiler ularni tutup yewéridu, netijide
yénik bolghanda mejruh bolush, éghir bolghanda ölüm-yétim weqeliri kélip
chiqidu. Shunga béliqlardiki zeher maddisigha asasen su we tebii muhitning
bulghinishning xetirini mölcherlesh emeliy ijimai we iqtisadiy qimmetke
ige.
Rishat
Abbas mana mushu seweb(Parathion)-netijilik (Zeherlinish) munasiwetni
chüshinish üchün bashqilarning bu heqtiki tetqiqat maqalilirini intayin
estayidilliq bilen soal qoyup turup oqudi, mutaile qildi. Béliqlarning ténining
Parathion gha bolghan inkasi we uning almashturush shekli bolghan Paraxon
ning Acetylcholinseteras ni tizginlesh méxanizmini sistémiliq halda
tetqiq qilish unche asan'gha chüshmidi. Chünki, Rishat bu heqte özi otturigha
qoyghan ilmiy perezning emeliyet bilen birdek yaki emeslikini dellilleshte
nezeriyiwi asasi mukemmel bolghan model tüzüshning zörürlügini his
qilipla qalmay, belki bu modelning özi otturigha qoyghan ilmiy perezni toghra
chüshendürüp béreleydighanliqini dellilleydighan sanliq melumatlarni körsitip
bérishi kéreklikinimu tonup yetti.
Uning
kishilik xaraktéridiki ésil süpetlerning biri - özi közi yetken hemde qilishi
zörür bolghan ishqa dadilliq bilen özini untughan halda béghishlash rohi
idi.
U menzilge
qarap atlandi.
Ilmiy
tetqiqat - Japaliq ish. U kino körüshke we yaki roman oqushqa tüptin
oxshimaydu. adette kishilerge nisbeten aldinqisi zerikishlik, kéyinkisi
qiziqarliq tuyulidu. Emma qet'iy iradige kelgen alim üchün éytqanda, bu
ikkisining perqi yoq.
Ohiogha
küz keldi, yapraqlar sarghaydi, emma Rishat - tilsimlar dunyasida izdiniwatqan
her bir künini yüksek derijidiki özini untush rohi we tolup tashqan ümidwarliq
bilen bahar tuyghusi ichide ötküzetti.
Ohiogha
qish keldi, judun boldi, biraq uning qelbi muqeddes arzu we küchlük étiqadning
hararitide haman aldigha, parlaq kélechekke qarap telpünetti.
"Men-dep
oylaytti u her qétim tejribixanidin öyge qaytiwétip, - okyan atlap, qit'e
atlap ilim öginimen dep bu yerge keldim. Uyghurlarning ichide tunji bolup
bu sahede doktorluq unwani üchün oquwatimen. Eger bu ishta ela netije yaratsam
xelqimge shan-sherep élip kéleleymen.
Qiliwatqan
tetqiqati bioximiye we fiziologiye qatarliq penlerge chétishliq bolghanliqi
hemde, aliy matématika, bolupmu différénsial tenglimilerni tüzüsh zörür
bolghini üchün, u mektep kitabxanisidin bu heqte nurghun kitablarni,
ilmiy jurnallarni ariyet aldi, bezi kitablar gerche qimmet bolsimu, doktorluq
oqush mukapat pulidin iqtisad qilip turup sétiwaldi. Kompyutér programmisi
tüzüshke éhtiyaji chüshidighinini bilip, pilan tüzüp, künde bir saet izchil
halda FORTRAN tilini öginishke bashlidi. Uning ishxanisi we tejribixanisi
kitablar bilen toshup ketti. Kitap üstelliri u yazghan différénsial tenglimiler,
sizghan fiziologiyelik modéllar we ximiyelik tenglimiler we formulalar bilen
toldi. Hetta uning ashxana öyidiki tamaq üstili, tonglatquning sirtqi yüzlirimu
bosh qalmidi.
U
heqiqeten bu tetqiqatqa ashiq siyaqi bérilgen idi.
U aldi
bilen béliqlarning fiziologiyelik qurulmisi asasida béliqlar ténining Paraxon
gha bolghan tesirini chüshendürüp béridighan Pharmakokinetikiliq modélni
nezeriyiwi jehettin tüzüp chiqti, andin ikkinchi qedemde Paraoxonning Acetylcholinsterase
ni tizginlesh méxanizmini chüshendüridighan Pharmadynamikiliq modélni
nezeriyiwi jehettin tüzüp chiqti. Axirida yuqiridki ikki modélni birleshtürüsh
arqiliq modéllar perez qilghan shertler astida béliqlar téni bilen Parathionning
qandaq munasiwette bolidighanliqi heqqide omumiyliqqa ige fiziologiyelik
qurulma asasidiki Pharmakokinetikiliq we Pharmakodyanmikiliq modélni (Qisqartilip
PBPK-PD model dep atilidu) berpa qildi. Emdi u Oxshatma tejribisi arqiliq
bu modélning özi otturigha qoyghan ilmiy nezeriye bilen birdeklikke ige yaki
emeslikini delillishi kérek idi.
Mana bu
qol tutidighan ish idi. Shuning bilen u emeliy tejribige köp waqt serp
qildi.
U chüshlük
tamaq üchün öyge qaytmaytti, etigen seherdin ta kechkiche tejribixanida, béliq
kölchikining yénida, Kompyutérning aldida olturatti. Öginetti, yazatti,
béliqlarning Parathion bilen uchrishishining aldi-keynidiki ehwalida
özgirishini közitetti, tejribe netijisini xatirileytti, ölcheytti,
hésablaytti. Uning balisi "dadam qachan kélidu" dep apisidin tola
sorap uxlap qalidighan boldi. Ayali özi ta mushu kemgiche uningda körüp
baqmighan bu xil yüksek derijidiki tetqiqatqa özini béghishlash rohidin hem
tesirlendi hem saqilini qirishni héchqachan untup qalmaydighan Rishatning
yéqindin buyan pat-pat saqilini élishni untup qélishlirigha qarap uning
salametlikidin ensirep sarasimige chüshti, shuning bilen u qizini élip
Rishatning tamiqini toshughach uni yoqlap kélidighan boldi.
---Rishat,--
dédi u bir küni meyus halda , uning tamaqni téz-téz yéyishige we uzun
mezgillik zichliqi zor bolghan eqliy emgek tüpeylidini oruqlap poltiyip chiqip
qalghan jawghaylirigha qarap ensiresh ichide.-- bunche özingizni urup
kétishning néme hajiti, beribir alidighan unwanni alsingizla bolidughu? bundaq
qiliwersingiz, aghrip yétip qalsingiz qandaq qilimiz, xeqning yurti tursa
bu.
-Aghrip
qalmaymen, ensirime. Bügün ishni yaxshi qilsam, ete netijisidin köngüllük
hozurlinimen. Ilimge saxtiliq yarashmaydu. Bir nersini qilghan ikenmen uni
rawurus yaxshi qilishim kérek. Azraq texr qil. Xudayim buyrisa az qaldi netije
chiqqili, --dédi u ishench bilen.
Qish
kétip, tonglar érip, tebiet yéshil ton kiyishke bashlighan mezgilning yeni U
doktorluq oqushning -axirqi yili bahar peslining bir künige kelgende derweqe
uning ishidin netije körüldi. Yeni u érishken ilmiy tejribe "mehsulati"
yeni sanliq melumatlar u tüzgen nezeriyiwi modélning emeliyetke uyghun
ikenlikini delillidi.
Uning shu
qeder chongqur derijide dora tetqiqat sahesige özini béghishlash rohi,
zéhnining ötkürlüki we tirishchan, estayildilliqidin tesirlen'gen Proféssor
Hayton uning teripini fakultéttiki oqutquchi -oqughuchilarga bir nechche qétim
qilip berdi. Uni deslepte ismige qarap "Ereb Yaki Pars" dep oylap
qalghan kishiler emdi uning eyni zamanisida bipayan Tarim wadisidin
tartip Mongghul dalalirighiche bolghan dairide impériye qurghan, özining
güllen’gen zamanisida dunyagha meshhur qedimiy xelq'araliq soda yoli -yipek
yolini kontrol qilghan, emma hazir kishiler asasen bilmeydighan
"Uyghur" namliq qedimiy milletning ezasi ikenlikini bilishti.
Shuning bilen Rishat arqiliq beziler Uyghurlar heqqide melum chüshenchige
érishti. Ular ichide "Uyghurlar" heqqide eng köp melumatqa ige
bolghini yenila Proféssor Hayton boldi. U uzun yilliq oqutush hayatida
Rishattek hem talanti hem iradisi bar oqughuchini köp uchritip baqmighan idi.
Shundaq bolghachqimikin U Rishatqa qayilliq nezeri bilen alahide qaraytti we
hörmet qilatti hemde Uni ailisi bilen öyige chaqirip turatti. Uyghurlar
toghrisida suallarni sorap turatti. Uning méhmanxana öyige ésilghan Uyghurche
chimen doppini uning Uyghurlargha bolghan qiziqishidin ésip qoydi dégendin köre
Rishat kélip chiqqan bir milletning ijadiyet qudritige nisbeten hörmet we
héssiyattin asti dések xatalashqan bolmaymiz.
Rishat
Doktorluq dissértatsiyesini ghelibilik yaqlap, oqushni tamamlighanda Proféssor
Hayton uning dissértatsiyesige mundaq dep yuqiri baha berdi:
Rishatning
özige xas halda ijadiy tepekkur qilip, tüzüp chiqqan omumiyüzlük we méxanikiliq
xaraktérge ige PBPK-PD modéli - ximiyelik maddilarning janliqlar bedinige hezim
qilinishi, teqsimlinishi, almashturulushi we siqip chiqirilishidek ximiyelik
heriket méxanizmini chüshinishte tunji qétim ishlitilgen modél bolup, uning
janliqlarning fiziologoyelik qurulmisi asasida tüzülüshi bizni bösüsh
xaraktérlik yéngi tepekkur we bayqash bilen teminlidi. Uning bu ilmiy tetqiqat
jeryanidiki tejribe muhitini lahiyelesh, tejribe qilish we sanliq melumatlarni
toplash, hem analiz qilish usullirining ilmiylikini hem özgichilikini alahide
maxtashqa erziydu.
Shuni
alahide we xushalliq bilen körsitip ötüsh lazimki, Rishat bir nechche yilliq
öginish, ijtihat we tepekkur qilish jeryanida tüzüp chiqqangha oxshash modéllar
we shundaq modél arqiliq élip barghan tetqiqatlar yéqinqi bir nechche yildin
buyan Amérika Döletlik Dora Bashqurush Idarisi teripidin ölchemlik modéllar
süpitide qobul qilinip, shundin bashlap dora tetqiqat qilish we wujutqa
keltürüsh saheside her kim choqum qollinishqa tégishlik modéllash téxnikisi
bolup belgilendi.
Proféssor
Hayton - shu yili oqush püttürgen bashqa oqughuchilar bilen "xosh
emise, utuq tileymen" dep xoshlashti-yu emma Rishat bilen xoshlashmidi
belki uni özi izdep keldi.
-- Rishat
--dédi u , men sizni téximu müshkül bolghan bir tetqiqatni ishleshke dewet
qilimen. Amérika Hawa Armiyesi méningdin mushu tetqiqatning höddisidin
chiqalaydighan bir ademni özige körsitip bérishimni soridi. Men sizni buning
höddisidin chiqalaydu dep ishinimen, siz u yerge barsingiz bir tereptin shu
tetqiqatqa postdoktor süpiti bilen ishleysiz, tetqiqatni ongushluq we netijilik
tamamlap bolghandin kéyin, istiqbalingiz téximu parlaq bolidu. Siz buninggha
qandaq qaraysizkin?
Shu
künlerde u yéni gherbiy qirghaq, bu yéni sherqiy qirghaqtiki shitatlargha
jaylashqan dora tetqiqat merkezliridin 5-6 isi uni xizmetke élishni
oylishiwatqan bolup, u qaysisini tallashta bir qarargha kélelmey turghan mezgil
idi. Proféssor Haytonning birinchi meslihetini qobul körüp, öz arzusidek
netijige érishken Rishat , bu qétimmu uning teklipini xushalliq bilen qobul
qildi.
7
*****************************************************************************************
1994 -
yili séntebirde, u ailisi bilen Kolumbus shehiridin Amérika Dölet Mudapie
Ministirliki Hawa Armiye Bazisi jaylashqan orun - Dayton Shehirige köchüp
keldi.
Rishat
Abbas bu Amérika Hawa Armiyesining eng chong tetqiqat orni bolghan
Armstrong tejribixanisining zeherlik maddilar bölümide postdoktor salahiyiti
bilen tetqiqatqa kirishti hemde 8 kishilik Hawa Armiyesining téxnik
xadimliridin teshkil tapqan tetqiqat guruppisining bashliqi bolup teyinlendi.
Bu qétim
uning layihilishi we yétekchilikide ishlenmekchi bolghan tetqiqat témisi mundaq
sualgha jawab tépish idi:
Trichloroethylene (TCE) bir xil
suyuqluq bolup, u Hawa Armiyiside ayropilanlarni yuyushta köp ishlitiletti.
Emma bundaq qilishqa nisbeten Hawa Armiye saqliqni saqlash we muhitni asrash
tarmiqidikiler narazi idi. Chünki ular "TCE ni köp ishletkende, bu
suyuqluq ayropilan yuyidighan xadimlarni zeherlepla qalmastin belki yene
tupraqqa singip, yer asti arqiliq ichidighan suni bulghap shu rayondiki hemme
ademning salametlikige tehdit élip kélidu, eger tedbir qollinilmisa buning
éghir halda iqtisadiy we ijtimaiy aqiwiti we qanuni jawabkarliqi bolidu"
dep qarap endishe qilishiwatqan idi.
Démek, bu
xil qarashning toghra yaki emeslikini jiddi halda ispatlap chiqish zörür bolup,
mubada TCE ning ziyanliq tesiri heqiqeten zor bolsa, bu heqte mudapie
xaraktérlik tedbir qollinish lazim bolupla qalmay, belki hemmidin bash
qaturidighini shu rayonning tebii muhitigha nisbeten tazilash élip bérishi, buning
üchün Hawa Armiyesi nechche yüz milyon dollar pul hejlishi kérek idi.
Eger TCE ni ishlitishning héchqandaq xetiri bolmisa yaki bolghan teqdirdimu
nezerge ilmighudek bolsa TCE ni ishlitishke qarshi chiqqanlarni ilmiy pakit
bilen qayil qilghili bolatti.
Hawa
Armiye Qomandanliq Shitabidin Zehershunasliq bölümige buyruq keldi:
Tetqiqat
netijisini choqum 30 ay ichide yollap bolush shert!.
Rishat
özining zémmisige chüshken yükning éghirliqini, zeherlik maddilar Bölümining
bashliqi – Général léytnant Fisherning tetqiqatni bashlash aldidiki jiddichilik
chiqip turghan chirayidin bildi. U tebii halda Rishatqa yüzlendi:
--Siz bash
bolup élip bérilmaqchi bolghan bu tetqiqat témisi meyli muhit, kishilerning
salametliki jehettin bolsun we yaki iqtisadiy jehettin bolsun biz üchün intayin
muhim. Biz sizning waqit chéki bolghan bu ishni ghelibilik halda dégen möhlette
tamamlishingizni ümid qilimiz.
--Barliq
tirishchanliqimni körsitimen -- dédi u Généralgha jawaben.
U yene
japaliq tetqiqatni bashlidi.
Rishat
doktorluq dissértatsiyisi üchün tetqiqat élip barghanda eqliy we jismaniy
jehettin qandaq tirishchanliq körsetken bolsa, bu qétimmu shundaq ghayet zor
tirishchanliq körsetti. Lékin bu qétimqi tejribe haywanlardila emes, belki yene
ademlerdimu élip bérilidighan bolup, sezgürlük derijisi yuqiri bolghanliqi
üchün, éhtiyat qilishqa toghra kéletti. Bu uninggha rohiy bésim élip keldi.
Chünki bu téminining bash tetqiqatchisi bolush süpiti bilen, pütün tejirbe
paaliyetliri uning dégini boyiche bolatti, shundaqla, mubada tetqiqatta mesile
körülse, yeni tejribige ixtiyariy qatnashqan obyéktning bireride salametlik
jehette chataq chiqip qalsa, uning üstige kélidighan mes’ uliyetmu yuqiri
bolatti.
Gerche
bésim his qilsimu, Rishat bu heqte ghem yep dekke-dükkide bolup ketmidi,
chünki bundaq qilish -uning xaraktérige yat idi. U bu ishning inchike we
estayidilliqni telep qilidighinini, talash-tartish üstidiki mesilini éniqlap
chiqish üchün hemmidin muhimi ilmiy perez we bir yürüsh ünümlük tetqiqat métodi
kérek ikenlikini nahayiti tézla tonup yetti.
U wezipe
tapshurulghan kündin étibaren, japa-musheqqetlik izdinishler basquchida yene
nurghun künler, heptiler, aylarni ötküzdi. Bashqilar aililiri bilen
sayahetlerge chiqsa, u tejribixanida tejribe ishleytti. Bashqilar hepte
axirliri dost-aghiniliri bilen olturush kéchilikliride hozurlansa, Rishat kitab
köretti, izdinetti, oylinatti. Bashqilar kino körgen, bazar aylan’ ghan
waqtlarda Rishat kitabxana-kutupxanilarda matériyal köretti….téxi 6 ayghimu
toshmighan oghli Telman’ gha qaraydighan, oynitidighan, yaki oghlining tatliq
qiliqliridin lezzetlinidighan’ ghimu waqti yoq idi. “Méhnetsiz hozur
bolmas, tökken ter bikargha ketmes” dégendek, ene shundaq tirishchanliq
körsitish netijiside axiri bu tetqiqatni qandaq ishlep netije yaritishning
asasini izdep tapti..
Derheqiqet,
Proféssor Hayton Rishatni bu yerge bilip körsetken iken. Deslepki
izdinishlerdin kéyin Rishat shuni körüp yettiki, bu tetqiqatni ishleshte adem
bedinining fiziologiyilik qurulmisi asasida Pharmakokinétikiliq modélni tüzüp
chiqqanda, adem bedinining TCE qarita inkasini nahayiti yaxshi chüshen'gili we
mesilining tügünini yeshkili bolidiken.
8 ademning
jiddi hem japaliq ishlishi netijiside esli 30 ay ichide püttürülüp bolush
möhliti bérilgen bu téma 20 ay ichidila tamam boldi. Tetqiqat netijisi
körsettiki, Hawa armiyiside ishlitilidighan suyuqluq TCE ning adem bedinige we
muhitqa bolghan ziyanliq roli erzimes iken.
U bu
tetqiqat netijisini 3 parche maqale qilip yézip chiqip,
"Zehershunasliq we Emeliy ishlitilidghan Dorigerlik",
“Zehershunasliq” qatarliq Jurnallarda élan qilip jamaetchilik bilen yüz
körüshtürdi.
Goya uning
shunche uzun yillardin buyan chekken riyazetlirini, tökken terini samawi
exterler körüp "ejringge layiq iltipat körüshung lazim" dégendek, bu
tetqiqatning zor netijisi uninggha arqa -arqidin shan-shereplerni élip keldi.
1996 -yili Mayda Amérika Dölet Mudapie ministirliki Hawa Armiyisi qomandanliq
shtabi teripidin "Pen-Téxnika muweppeqiyet mukapatigha" we 1996 -yili
noyabirda "Ilmiy muweppiqiyetler mukapati"gha érishti. Rishat
Abbasning bu tetqiqat netijisi toghrisida yazghan ilmiy maqalisi 1999 yili
"Zehershunasliq ilmi jem’ iyiti " teripidin, "Xéymxeterni
mölcherlesh sahesidiki eng yaxshi eser bolup bahalandi.
8
********************************************************************************************
Amet kelse
qosh keptu déyishken iken konilar.
Rishat Abbasning japaliq tetqiqat
arqisida qolghan keltürgen zor netijiliri uninggha qut yaghdurdi. Adette,
kishiler köngüldikidek xizmetke érishish üchün köp ejir singdürüshidu. Yeni
melum orunda özining kespige mas kélidighan sharait barmu yoq, bar bolsa u
xizmetni élish üchün qandaq qilish kérek, néme shertlerni hazirlash kérek
dégendek. Lékin Rishatqa undaq qilishning zörüriyiti qalmidi. Chong dora
tetqiqat organliri, zor iqtisadiy asasqa ige yershari xaraktérlik tesirge ige
dangliq shirketler uni qizghinliq bilen xizmetke teklip qilishti. Ularning
Rishatqa bermekchi bolghan maash we bashqa teminatliri bir-biridin
qélishmighudek derijide yaxshi idi.
Iqtisadshunasliq
yene bir menidin éytqanda ademlerning heriket-qilmishlirini tetqiq qilidighan
pen bolup, uningdiki bir ilmiy perez ---Idrakliq ademge köp xil tallash pursiti
bérilgende, U elwette özini eng xosh qilidighan, ünümi chong bolidighan ishni
tallaydu.
Rishatmu
her xil amillarni oyliship axir 1996- yilining axirida hökümet qarmiqidiki
tejribixanidin yötkilip xususilar igilikidiki bir dora tetqiq qilish
idarisining "Yéngi Dorilarning bedende almashturulushi we bixeterlikini
bahalash hemde tetqiq qilish bölümi" de tetqiqatchi bolup ishqa chüshti.
Mezkur
idaride ishligen 4 yil jeryanida, u asasliqi yürek tiqilma késellikliri we
Rohiy késellerni dawalashta ishlitilidighan yéngi dorilarni tetqiq qilish hem
wujudqa keltürüsh bilen shughullandi we Amérika dora bashqurush idarisi
teripidin testiqlinip xelq’ara bazargha sélin’ghan nerwa késellirige dawa dora Abilify
® and qan tomurlarda qanning uyushishining aldini alidighan dora PLETAL®
dorilirining wujudqa kélishide körünerlik töhpe qoshti.
Bazar
igilikidiki riqabet melum menidin éytqanda, ixtisasliqlar riqabiti.
Amérikining
emgek bazirida ixtisasliqlarni talishish, özlirige tartish daim bolup
turidighan ish. Chünki, halqiliq pen-téxnikigha qabiliyitige ige ixtisasliqlar
karxanining hayat-mamatigha chong tesir körsitidu.
Rishat
Abbas – 1999 yili küzde Italiyede ötküzülgen xelq’ara dora tetqiqat
jem’iyitining ilmiy yighinida léksiye sözlep bolghandin kéyin, uning yénigha
bireylen kélip qizghinliq bilen özini tonushturup ötkendin kéyin mundaq
didi:
---Sizning
tetqiqat téxnikiliringiz ve shuning bilen qazan’ghan bu netijiliringiz nahayiti
yaxshi iken, bizning tetqiqat merkizimiz sizningkidek ozgiche tetqiqat
uslublirigha qiziqimiz. . Sizning iqtidaringiz, we netijiliringiz méning
bekmu diqqitimni tartti. Eger xalisingiz, men sizning bir purset chiqirip
bizning tetqiqat merkizimizge kélip léksiye bérishingizge, bizning idaridiki
bashqa tetqiqatchi doktorlar bilen körüshüp, tejribixanilarni közitip béqishqa
teklip qilimen. Bizning tetqiqat merkizimizdiki tetqiqatchilar
ishlewatqan témalirining biri, qen siyish késelini dawalaydighan insulin
tablétkisini tetqiq qilish. Her ikkila terepke uyghun kélip qalsa, siz
méninghche bizning merkizimizde choqum bir bösüsh hasil qilalaysiz.
Eslide u
kishi shu idarining tetqiqatqa mes’ul muawin présidénti bolup ismi Robért
iken.
--
Teklipingizge rehmet. Hazirqi idaremde qoldin chiqarmisam bolmaydighan bir téma
bar, bu heqte idarige mes’uliyetchan bolmisam bolmaydu, shu tetqiqatim
tügigendin kéyin teklipingizni oylinip baqay.
Robért
isimlik bu kishi Rishatning jawabini muwapiq körüp, xoshalliq bilen uning isim
kartisini soridi.
Yil örülüp
2000-yili baharning bir küni, yeni Rishatning qiliwatqan ishidin netije chiqip,
bu heqte xewer dora tetqiqat saheside neshr qilinidighan ichki kespiy gézitke
chiqip bir nechche kün ötken idi.
---
Jiring, jiring.
--
Yaxshimusiz, men Rishat Abbas, -- dédi Rishat téléfon’gha jawab berip.
- Xeyrlik
seher, doktor Abbas ependim -- dédi, qarshi terep.
Rishatqa
bu awaz tonushtek bilindi-yu, emma qarshi terepning kimlikini
angqiralmidi.
--Men
Robért bolimen, biz Italiyede körüshken -- dédi qarshi terep qizghinliq bilen.
-- Qandaq,
yaxshimusiz?
---Héliqi
teklipimni oylinip kördingizmu?
Eslide bu
adem Rishatning tetqiqati heqqidiki xewerni körüp, uni özining idarisige kélip
léksiye bérishke teklip qilghan iken.
Rishat
Abbas, Robértning tetqiqat merkizige bérip, léksiye sözlep bérishni kemterlik
bilen qobul qildi. Shuning bilen Rishat bu tetqiqat merkizige bérip, öz
tejribe-sawaqlirini tonushturup, bashqa tetqiqatchilargha qayil qilarliq ilmiy
asas we yekünler bilen tolghan malumatlarni berdi. Bu merkezning tetqiqat
sharaiti we bashqa ehwalliri bilen tepsili tonushti.
Rishat
Abbasning talantliq, ijtihatliq we mes’uliyetchan xaraktéridin razi bolghan
tetqiqat merkizining présidénti ve muawin présidéntliri Rishat léksiye bérip
qaytip kélip uzun ötmeyla, uning bilen yene alaqiliship, Rishatni öz tetqiqat
merkizige kélip xizmet ishleshke teklip qildi.
Yashawatqan
yéride tartishidighan el-yurt bolmighandin kéyin, uning üstige öz
idariside wedisige wapa qilip qilidighan ishni köngüldikidek orunlighandin
kéyin, bu yerdin ayrilsimu yüzi yoruq ayrilidighanliqini chüshen’gen Rishat bu
tetqiqat merkizining teklipini qobul qildi.
Xizmetke
teklip qilish xéti etisila uningha FEDEX arqiliq yetküzüldi.
Shuning
bilen 2000- yili yazda u Robértning shirkitige Biologioyilik dorilar bölümining
dréktori bolup yötkilip keldi.
Kishilerning
saghlam halda süpetlik, uzun ömür körüshini qolgha keltürüshte ikki nerse
nahayiti muhim. Buning birinchisi, aldini élish xaraktérlik tedbir bolup,
buningda her xil késel peyda qilghuchi xeterlik amillar, mesilen,
baktériyilerni yoq qilish, tertiplik we muwapiq bolghan turmush aditini
yétildürüsh, su we muhitning bulghinishning aldini élish, shundaqla her xil
yuqumluq késeliklerdin mudapie üchün waksina urush qatarliq tedbirler bolup, bu
eng ela tedbirdur. Uning ikkinchisi, alliqachan késelge giriptar bolghan
bimarlarni dawalash arqiliq saqaytish, azabini yenggillitish we ularning
süpetlik halda uzunraq ömür körüshini qolgha keltürüsh. bu ikkilemchi tedbir,
emma hayat-mamatqa bérip taqishidighan tedbirdur.
Qen siyish
késili – uzun'gha sozulidighan késelliklerning bir xili bolup, uning tesiri
yekke shexs nuqtisidin éytqanda bimarning ömrining süpitini töwenletse,
jem’iyet nuqtisidin éytqanda, u iqtisadning tereqqiyatigha zor derijide eks
tesr körsitidu. Adette bir ademning hayatida qen siyish késilige giriptar
bolush- bolmasliqini biologiyilik we ijtimai amillar belgileydu.
Esletme
-1:
Dunya
Sehiye Teshkilati (WHO) ning yéqinqi statiskisigha qarighanda, 2000-yili
dunyada 171 million qen siyish késilige giriptar bolghan bimar bar bolup, ular
dunya nopusining 2.8% ini teshkil qilghan. WHO ning mölcherlishiche qen siyish
késilige giriptar bolidighan bimarlarning sani 2030-yiligha barghanda
tedriji éship, dunya nopusining 6.5% ini igilep 366 milyon'gha yétidiken.
Kelgüsidiki bu éshishning köp qismi asasliqi tereqqi qiliwatqan dölet we
rayonlarda bolup, ularning köpchiliki 45 yash bilen 64 yash ariliqidiki
kishiler, yeni emgek iqtidari bar ademler bolidiken.
Kishilerning
saghlam yashishigha tehdit salidighan herqandaq késelni yoqitish yaki xeterlik
amilni tizginlesh --tébbiy sahesidikiler, jümlidin dora tetqiqat alimliri
oylishidighan mesile.
Kichigidin
"dorilarning möjizilik roligha" heyran bolup chong bolghan we
bimarlarning azabini chüshinidighan Rishatning qen siyish késilige giriptar
bolghanlarning azabini yenggillitidghan birer dora ijat qilishni oylap bu heqte
izdinishke kirishkinige 1-2 yilche waqt bolghan idi. U barghan bu idare mexsus
qen siyish kisellirige qarshi dora tetqiqati bilen shughullinidighan idare
bolup, Rishat béripla mushu jehette bösüsh hasil qilish üchün tetqiqatqa
kiriship ketti.
Yene shu
özini béghishlash rohi, yeni shu eqil-parasetning julasi.
U bu
yerdimu nahayiti tézla bösüsh hasil qilip, qen siyish késilige giriptar
bolghanlarning "éghizdin istémal qilish"i üchün ünümi yaxshi hem
qilche azabi yoq bir xil tablétkini tetqiq qilip hemde dunya dora tetqiqat
saheside tunji bolup éghizdin istémal qilidighan Insulin tablétkisining
tejribilirini layihilep we ademde sinaq qilghan tunji alim, yeni Uyghur
pushtidin bolghan alim bolup qaldi, arqidinla hem bu tetqiqat boyiche patént
hoquqigha érishti. Uning bu heqte yaratqan netijisi Amérikining kespiy axbarat
wasitiliride teshwiq qilindi. U bu heqte radio we gézit ziyaretlirni
qobul qildi we uning köz qarashliri munasiwetlik gézit-jurnallarda hemde ilmiy
maqalilerde neqil keltürüldi. Bu tetqiqat toghrisidiki yézip chiqqan maqalisi
2001- yili San -Fransisko shehiride ötküzülgen "Qent Siyish Késilini
Dawalash Téxnikisini Almashturush Ilmiy Yighini" da "Eng yaxshi
maqale" mukapatigha érishti. Rishat Abbas yene bu tetqiqatining
netijisi boyiche, 2002 Amérika Diabitlar (qen siyish késelliki) tetqiqat
jem’iyitining teklipige binaen, San Fransiskoda échilghan dunyawi yilliq
yighinida nechche yüzligen alim-mutexesislerge léksiye sözlidi.
9
********************************************************************************************
Rishat Abbasning kespi sahediki yüksilishi uning
ilmiy tetqiqatta yaratqan netijilirige yarisha parallél halda teng sür'ette
yandiship mangdi.
Ötken on yil
ichide U- bir dora tetqiqatchisidin mes’ul tetqiqatchiliqqa we axir bash
tetqiqatchiliqqa kötürüldi, yeni xelq'ara sewiyege ige alim bolup yétiship
chiqti, mushu mezgilning özide yene idarilerde tégishlik bashqurush xizmitini
üstige élip, adettiki bashqurghuchidin bash bashqurghichigha, yardemchi
dréktorluqtin, dunyadiki 5 chong dora tetqiq qilish-yashash merkizining biri
bolghan Wyeth tetqiqat merkizide mexsus rak késelliklirige alaqidar dorilarni
tetqiq qilish-yasash tarmiqining mes’ul bash dréktori bolup östürüldi.
Altun Awghustning bir hepte axirida men uning bilen New
Yorkta körüshtüm we uning bilen birlikte Hudson derya boyida chay ichkech
söhbetleshtim:
--Bilmey yürüptuq, shunche köp netijilerni yartipsiz,
tebrikleymen!. -- dédim men uni körüpla.
---Yoghsu uka. Téxi teleptin köp yiraq-- dédi u
jawaben.
Men uninggha keyni-keynidin sual qoydum, sewebi uning
hazirqi tetqiqat ehwali we kelgüside qilmaqchi bolghan ishliri toghrisida
oqurmenlerni xewerdar qilmaqchi bolghan idim.
-- Mushu kemgiche bolghan hayatingizda sizni eng xush
qilghan nerse néme, sizni epsuslanduridighan nersichu?
--Méning eng xosh bolidighinim- bala chéghimda körgen
chüshümning kündin kün'ge réalliqqa aylinishi. Mana körüp turupsen, uzun yilliq
oqush, öginish we tetqiqat arqiliq, men axir dorining qandaq yasilidighanliqi
we bimarlargha qandaq shipa bolidighanliqining prinsiplirini chüshinip yettim.
Her qétim bir yéngi dorini muweppiqiyetlik halda tetqiq qilip we sinaq qilip
muweppiqiyet qazan'ghinimda késellik destidin azabliniwatqan hemme irqtin, her
xil étiqad we oxshimighan medeniyet arqa körünishige ige bimarlarning azabi
yénikleydighan boldi, dep oylaydighinim. Démisimu men tetqiq qilip yasap
chiqqan dorilar Amérika Dora Bashqurush idarisining testiqidin ötüp
bazargha sélin'ghandin kéyin, alemning hemme chétige yétip baridu.
--Bu siz arqiliq biz Uygurlarning insaniyetke qoshuwatqan
töhpisi denga, démek buningdin bizmu xosh, --dédim men uning gépini
testiqlap.
-- Undaqta, sizni epsuslanduridighan nerse barmu?
--- Elwette. Apamning bizdin waq-tsiz ayrilishi bek
yürikimni tatilap biaram qilidu. Bezide kéchliri oylap kétimen, "hejep,
oqudum, tetqiq qildim dep uzun yil hepilishiptimen, apamning késilige shipa
bolidighan dorini tetqiq qilip chiqishqa ülgürelmidim,dep.
Shundaq dewétip, u béshini töwen saldi, uning közliride
yash tamchilirining lighirlawatrqanliqini körüp, "apla, sorimisam
boptiken" dep pushayman yep ülgürdüm we uningha teselli berdim:
--Uni emdi bende bolghandin kéyin Allahning iradisi
deymiz.
---Insan bilmeydighan nerse bek köp iken ukam,-- dédi u
béshini kötürüp, bu alemde tilsim dégen nahayiti köp iken. Bir adem ömride
shunche küchisimu peqet azraq nersinila chüshineleydiken, kichikkinile sirni
yésheleydiken .
-- Bu sizning kemterlikingiz --dédim men uningha. Mana menmu
eqlimge kelgendin buyan oquwatimen, azraq nersini chüshenginim bilen sizge
oxshash tilsim dunyasida at chépip baqqinim yoq.
-- Sen téxi yash tursang, -- u manga medet bermek
boldi.
Bundin kéyinki tetqiqatingizda néme qilay deysiz?
pilaningizdin xelqimizni xewerlendürsem bolamdu?
---Xelqimiz üchün shan -sherep keltürüsh -- bu méning
intilishim we tirishishimdiki yene bir meqset, shundaqla
gheyret-shijaitimning menbesi. Shunga qiliwatqan we qilmaqchi bolghan
ishimdin ularni xewerlendürgining yaxshi ish. Chünki u men üchün hem medet hem
türtke bolidu. Nöwette, insaniyet rak késellikining tehditige duch kelmekte, bu
nijis késelge giriptar bolghan bimarlar hayatidin burunla ayrilip,
uruq-tuqqanlirini hesrette qoyup ketmekte. Men bu yüzlinishke diqqet qilip
kéliwatimen. Rak késellirining türi köp, emma hemmisi dégüdek ejellik. Qandaq
qilghanda bu késelni tizginligili, eng idiyal shara'itta
qandaq qilip bu késelni yoq qilghili bolidu -- mana bu
méditsina sahesi yéqindin buyan jiddi türde tetqiq qiliwatqan bir murekkep
téma, ochuqini qilip éytqanda, yene bir tilsim.
--Bu tilsimning tégige yétey depsiz-de?
--- Emeliyette, men bu heqtiki tetqiqatmni alliqachan
bashlidim.Lékin rak késellikliri tetqiqati pütün tetqiqatlarning ichide
qiyinliq derijisi yuqiri bir tetqiqat, shunga köprek ter töküshumge toghra
kélidu.
--- Bu heqte ishlewatqan tetqiqatliringizning yüzlinishi
qandaq?
--- Sangimu melum bolghandek, rak késellikining türi kop,
mesilen, ashqazan asti bézi raki, kökrek raki, jiger raki, öpke raki… wahakaza.
Uzun yilliq méditsina we dora tetqiqati jehette qolgha keltürgen netijiler hem
uniwérsal bilimimizning éship bérishigha egiship, biz rak késelliklirini peyda
qilidighan xeterlik amillar heqqide melum chüshenchige érishtuq. Emma,oxshash
türdiki rak késili bolghan ikki bimargha bir xil dorini bersek, körsitidighan
ünümi oxshash bolmaywatidu. Shunga hazirqi bizning tetqiqatimiz mexsus
nishanliq halda rak késelligige taqabil turidighan dorini tetqiq qilip wujudqa
keltürüsh. Yeni yekke bimarning Gén jehettiki tüzilishige asasen dawalaydighan
ünümlük dorini tetqiq qilip chiqish.
--- Bu jehette birer netije barmu?
--- Ötken nechche yillardin béri men muhim
tetqiqatchilarning biri süpitide qatniship, tetqiq qilip, wujutqa keltürgen
“TarcevaTM (Erlotinib)” dégen dora Amérika Dora Bashqurush idarisining
testiqidin ötti. Yéqinda bazargha sélindi hazir dunyaning her qaysi jaylirigha
tariliwatidu, u dora asasliqi “öpke raki” we Ashqazan asti bézi” rakigha
giriptar bolghan bimarlargha shipa bolidu. Lékin, özüngge melum, tetqiqatning
chéki yoq, haman bilidighinimizdin bilmeydighinimiz köp. Shunga ete téximu
yaxshi nersini barliqqa keltürimen dep toxtimay tirishchanliq körsitishke
toghra kélidu.
--Men wetendiki tereqqiwerwer kishilerning maqale yézip
bérish heqqidiki teklipini tapshurup élip, "Uyghur Alimliri we Nobél
Mukapati heqqide" téyiz bolsimu qisqiche toxtaldim. Maqalemde men Uyghur
alimlirining pen-téxnika saheside Nobél Mukapatigha érishishidin ümit bar dep
bisharet berdim. Biraq, men uning waqtigha chek qoymidim, chünki qoyalmidim.
Belki u alimlirimizning süri'tige baghliq dep éyttim. Siz bilen bolghan söhbet
tuyuqsiz manga Nobél mukapati heqqide eslitip qoydi. Chünki, siz we sizge
oxshash yétiship chiqiwatqan alimlirimiz mushundaqla zor tirishchanliq
körsetse, Uyghur alimlirining yéqin kelgüside Nobél mukapatigha érishishidin
zor ümit bar. Uning üstige, Méditsina ilmi boyiche Nobél Mukapati tarqitilidu.
Özingizni Nobél Mukapatigha érishipmu xiyal qilamsiz?
--- Nobél mukapati özüngge melum bolghandek, ilim-pende eng
büyük choqqigha chiqqan kishilerge bérilidighan tartuq. Men bir chaghlarda bu
heqte xéli oylan'ghan, arzu qilghan. Kéyin ilmiy tetqiqat bilen bolup kétip u
xiyalni untup qaldim. Biraq, yéqindin buyan shughulliniwatqan tetqiqatim – manga
qaytidin u otni tutashturdi.
Biz – bende. Biz seweb qilghuchi, qudriti ulugh igemdin
tiligüchi. Men hayatimda héchqachan “mumkinchilik”ni ret qilip baqqan
emes. Mubada bu mukapatqa érishsem – u bir katta ish bolghan bolidu,
chünki u méning emes, xelqimning érihskini bolidu. Mubada érishelmisemmu, héch
bolmidi dégende u xil otning yash alimlirimizgha tutishishigha paydisi bolidu.
Esletme-2: Oquwatqan
kespimning sehiye iqtisadshunasliqi bolushi tüpeyli, insanlarning süpetlik
halda saghlam yashishigha tesir körsitidighan xeterlik amillar we hazir duch
kéliwatqan yuqumluq we sozulma xaraktérlik késelikler heqqide bir qeder yaxshi
chüshenchige igemen. Rak késelliki heqqide mundaq bir statistikiliq pakit
bar. Hazir dunya boyiche her xil rak késellikige giriptar bolidighanlarning
sani yiligha 10 milyon bolup, bu késellik sewebidin ölidighanlar 7 milyon.
tetqiqatchilar rak késellikliri bilen giriptar bolidighanlar sanining kéyinki
20 yil ichide texminen 50% ashidighanlighini bildürüshmekte. Rak késellikige giriptar
bolghanlarning hayat qélish nisbiti intayin töwen. Mana mushundaq
shara'itta rak késellkini ünümlük halda dawaliyalaydighan birer dorini
keship qilghan alim - Nobél mukapatigha érishishke heqliq elwette. Men
maqalining béshida sözlep ötken Alexander Fléming (1881-1955) del Pensillinni
bayqighanliqi üchün 1945 -yili "Fizilogiye we Meditsina Ilmi" boyiche
Nobél mukapatigha érishken.
Rishat Abbasning sözliridin ümidlendim we waqitning bir
yerge bérip qalghanlighini körüp:
--- Muweppiqiyet qazinishingizgha tilekdashmen! -- dédim
men bu temidiki söhbitimizni axirlashturup
10
************************************************************************
Kishilirimiz alimliq bilen adimiylikning otturisidiki munasiwet
heqqide munazire qiliship kelgili xéli bir zamanlar boldi. Beziler "alim
bolushtin awal adem bolush zörür déyishse", yene beziler "Alim
bolghanliq adem bolghanliq" déyishti. Men alimliq heqqidiki
chüshendürüshümni mezkur axbaratning bash qismida bayan qilip öttüm. Men emdi
"adimiylik" heqqide azraq toxtilip ötümen.
Tilimizdiki
"adimiylik" uqumi - ijabi söz bolup, uning ipadileydighini bir
insandiki qimmet yeni "exlaq-pezilet, merdlik, aqköngüllük , méhmandostluq
we öz xelqighe bolghan eqide, muhebbetning urghup turushi, rezillik hem peskeshliktin,
namerdlik we xesisliktin yirginishtek" süpetlerni körsetse kérek. Shundaq
bolghanliqtin xelqimiz "adimilikni" ulughlaydu. Elwette, bir ademning
wujudigha "alimliq bilen adimiylikning" mujessem bolushi eng
köngüldikidek ish. Meshhurlirimizdin merhum "Memet'éli ependi",
"Abduréhim Ötkür"ler mana mushundaq kishilerdin bolghan iken.
Dewr bilen dewr mezmun we xaraktér jehettin oxshimaydu. Emma
jem’iyette, kishiler bilen kishiler otturisida we shexsning özining kündilik
turmushida emel qilishqa tégishlik insaniy exlaq-pezilet, prinsiplar,
qaide-yosunlar, örp-adetler we munewwer chonglirimizdin dawam qilip
kéliwatqan xisletler dawamlishishi kérek. Mushu menadin éytqanda, her bir
dewrde munewwer pishqedemlirimiz yandurghan "adimiylik" mesh'ilini
özige xas halda kötürüp yashawatqan kishilirimiz bar. Jümlidin Rishat Abbas del
ene shundaq öz dewrdashlirigha nisbeten "alimliq bilen adimiylikni"
özige mujessem etken ésil oghlanlirimizning biridur.
Men bu axbaratta asasliqi uning alim bolup yétilip chiqish jeryanini
bayan qilip öttüm. Emma uning adimiylik xisletliri heqqide toxtalmidim. Bu
heqte toxtalmisam, özini “erkekmen” dep meghrur yürgen erning “Kusa” bolup
qalghinidek ish bolmisun.
Xelqni pen-medeniyet we maarip arqiliq tereqqiy qildurushni heqiqi
menisi bilen chüshinidighan Rishat, özidin oqush üchün yardem telep qilghan
herqandaq bir Uyghur perzentige imkaniyitining yétishiche emeliy yardem qildi.
Yaxshilargha sadiq we semimi boldi. Amérikigha yéngi oqushqa yétip kelgenler
qiyinchiliqqa uchrighanda ulardin özining yardimini ayimidi. Chonggha -chong,
kichikke kichik boldi. Qelbide xelqighe bolghan muhebbet we héssiyati cheksiz
boldi.
Uning bu xil pezilitini körüp yetken we uni chüshen’gen kishiler
uninggha tégishlik hörmet bildürüshidu, elwette.
Shuni qisturup ötüsh muwapiqki,
bizde beziler "alimliq shertige toshay" dégini bilen özining yaratqan
netijisining yoq bolghanliqidin emes, belki öz ijadiyiti we halal méhniti
arqiliq yükselgen we shan-sherep quchqan bashqa qérindashlirigha heset
qilish we kichik közlük bilen pitne qilish tüpeyli “adimiylik” ning siniqidin
ötelmeydu.
Insaniyet jem’iyiti waqitning
ötüshi bilen özgirip baridu. bezi jehette bu özgirishni tereqqiyat dep
atisaqmu bezi jehette uni shexsen men tereqqiyat dep atimaymen. Mesilen biz
yashawatqan jem’iyet éghir exlaq krizisige duch kelmekte. Ademlerning
turmushida emel qilidighan prinsipning yoqilishi, menpeetpereslik we
rahetpereslik (hedonism)ning küchiyishi, pitne-pasat hem
hesetxorluqning yamrishi, wapagha japa qilish, ashni ichip bolup chinini
chéqiwétishtek allakimlerdindur yuqqan waba - qérindashlar ara ishenchni
suslashturupla qalmay, öz'ara adawetni peyda qilip, yaxshi we semimi köngli
bolghan ademlerning qelbini azablimaqta.
Kim bolushungdin qet’inezer, eger
sen yaxshilarni körelmeydighan, bashqilarning netijisige heset qilidighan we
yaki tul xotundek yipchi, yaki bolmisa yipchi xotundek pitnichi birsi bolsang,
yeni birer Uyghur perzenti pen-téxnika saheside shan-sherep quchup hetta
yatlarmu uning töhpisini mueyyenleshtürgen waqitta, “u qanchilik ishti, bu
qanchilik néme idi” dep yaxshilarni we ishlirida utuq qazan’ghanlarni kem
sundurushqa urunidighan birsi bolsang, ---öz perzentlirining yüksilishini arzu
qilidighan, aqköngül, tereqqiperwer xelqingning sanga éytidighan birla söz
bar:
Yaki senmu tiriship shundaq bol,
netije yarat, yaki bolmisa “aghzinggha tash, éshing’gha mash” sélip
oltur.
Chünki, bashqa taipidin bolghan
kishiler munewwer oghlanlirimizgha heset qilsa - bu bir ghezeplinidghan ish,
emma özimizning ichidin birsi shundaq dése bu bir échinarliq ish!
Axirida kishilik turmushning mundaq bir addi prinsipni yekünlesh
arqiliq bu axbaratni mushu yerde tamam itimen:
Shan-sherep --halal emgek, ejir-méhnet we jem’iyetke qoshqan
töhpidin kélidu. Patemning quchqan shöhriti tupeylidin, Zörem érishmekchi
bolghan shewket aziyip ketmeydu. Töhpini chong qoshqanséri, shan-sherep shunche
yüksek bolidu. Hesenning qilghan hesiti tüpeylidin, Hüsenning hosuli aziyip
qalmaydu-yu , emma her ikkisining köngli xosh bolmaydu.
Xatime:
Hörmetlik Oqurmen,
Rishat Abbasning quchqan
zeperliridin tesirlen’ginim üchün, uning ish izlirini xelqimizge tonushturush
burchum bar dep bilip, waqit jehette qisinchilighim bolsimu buni yézip chiqtim.
Chünki, uning yaratqan her bir ishining élip kelgen marginal ünümini téximu
yaxshi analiz qilish, téximu bedii we ilmi til bilen ipadilesh, muhimi uni
yashlirimizgha ülge süpitide teshwiq qilishning ehmiyiti zor.
Lékin, «Pichaqni bilep turmisa
galliship qalidu, qelemni ishlitip turmisa datliship qalidu» dégendek edebiy
axbaratchiliqni toxtitip qoyghili 10 yil bolush sewebi bilen qelimimning
galliship qalghanliqini hés qildim. Ashu sewebler tüpeylidin, eserning
qehrimani - alim Rishat Abbas heqqide aldirap yézilghan bu yazmamni
oylighinimdek yaxshi yézip chiqalmidim. Emma Rishat Abbasning yéqin kélechekte
téximu köp netijilerni qolgha keltüreleydighinigha tilekdash bolghinim hem
ishinidighinim üchün, u heqqide tepsili we süpetlik bir yézilmining qabil hem
talantliq yazghuchilirimiz teripidin royapqa chiqidighanliqigha ishinimen.
Chünki, ümidwar kishiler üchün
"Ete haman bügündin güzel we parlaqtur!"
Comments
Post a Comment