Saghlamliq Sawatliri

Memet Emin

1. Saghlam yimekliklerni istimal qilishqa adetlining. Mayliq gosh, hayman miyi, jigger, borek qatarliq haywanning ichki ezaliri, tuhumning siriqi, qaymaq qatarliq yimekliklerni kop istimal qilmang, bolupmu yishingiz 40 ashqanda bundaq yimekliklerni istimal qilishtin tihimu ihtiyat qiling. Chunki bu hildiki yimeklikler terkiwide kop miqdarda kolestirol bar bolup, kolestirolni kop istimal qilghan kishilerning yurek we minge qan tomur kisilige giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu. Adette osumluktin yasalghan yimeklikler haywan mesulatliridin yasalghan yimekliklerge nisbeten saghlam. Oruq gosh simiz goshke nisbeten saghlam. Qush we dingiz haywanliridin yasalghan yimeklikler quruqluq haywanliridin yasalghan yimekliklerge nisbeten saghlam.

2. Beden ighirlighingizni muhapiq konturul qilip, heddidin ziyade semirip kitishning aldini iling. Simizlikni turmush bayashatliqning netijisi dep qaraydighan qarashni ozgerting. Amirkida simiz kishilerning kopunchisi jemiyetning towen qatlimidiki yaki mediniyet sewiyesi towen kishiler bolup, ularda mewjut bolghan nurghun kisellikler simizlik bilen biwaste munasiwetlik.

3. Usuzluqni yiterlik istimal qiling. Adette adem bedendiki artuq su maddisi ter we suduk arqiliq beden sirtigha chiqip kitidighan bolup, usuzluqni kop istimal qilghanda bedendiki qalduq we zeherlik maddilar ter we suduk arqiliq wahtida tazlinip chiqip kitidu, borek we suduk yolida asan tash peyda bolup qalmaydu, suduq yallughigha we bezi kisellerge giriptar bolghanda tiz eslige kilishke paydiliq, tirining ilastikilighini yahshi saqlighili bolidu.

4. Ichimlikni heddidin ziyade qizziq ichmeng. Chay, shorpa yaki suyuq ashni heddidin ziyade qizziq ichishke adetlengen kishilerning qizil ongkech perdisi zehmige uchurap, qizil ongkech rakigha giriptar bolush ihtimalliqi yuqurlaydu. Uyghur Rayunidiki Qazaqlar bilen Guangdongning Shantou digen yiridiki kishiler chayni heddidin ziyade qizziq ichishke adetlengen bolup, bu kishilerning qizil ongkech rakigha giriptar bolush nisbiti bashqa kishilerge nisbeten hilila yuquri.

5. Tuzni kop istimal qilmang. Tuz turmushta kem bolsa bolmaydighan muhim madda, biraq adem tuzni normaldin artuq istimal qilghanda, qan bisimi yuqurlap, bezi yurek qan tomur kisilinng kilip chiqishigha sewep bolidu.

6. Heddidin ziyade kop haraq ichmeng, shundaqla bashqilarni haraq ichishke zorlimang. Uzun muddet kop miqdarda haraq ichken kishiler jigger qitiwilish, ashqazan kisili, qol titiresh qatarliq kisel yaki aqiwetlerge asan giriptar bolidu.

7. Ham yimeklik bolupmu ham gosh bilen pishshiq yimeklikni birge qoymang. Ham yimeklik bolupmu ham goshning terkiwide bezi baktirye yaki kichik qurutlar bar bolup, eger siz ham yimeklikni pishshiq yimeklik bilen arilashtursingiz, bezi kiselliklerge giriptar bolush ihtimalliqingiz yuquri bolidu. Yimekliklerning pakiza bolmasliqidin kilip chiqqan bezi kiseller qisqa waqit ichide ipadilinip chiqsimu, biraq yene beziliri uzun waqit otkendin kiyin andin ipadilinip chiqidu. Kopunche kishiler kiyin bolghan u kiselni burunqi u aditi bilen baghlashturmaydu.

8. Goshni ham yaki yirim ham yimeng. Yapunluqlarning yimeklik aditining helqaradiki tesirining kengiyishige egiship, nurghun dowletlerde nurghun kishiler kala goshi, biliq goshi qatarliq goshlerni ham yiyishke bashlidi. Adette Yapunluqlar ham yeydighan gosh alahide gosh bolup, belguluk salametlik olchimige yetken. Eger siz halighan goshni ham yisingiz, ichki ezaringizda qurut peyda bolup qalidighan bezi kiselliklerge giriptar bolup qilishingiz mumkin. Mesilen adettiki kala goshi terkiwide kala tasma qurti bar bolup, bundaq goshni ham yigen kishiler uchey kala tasma qurti kisilige asan giriptar bolidu. Bu kisel Uyghur Ilining charwichiliq rayunlirida nahayti kop. Buning asasliq sewibi u kishilerning kala goshini ham yigenlikidin emes, belki ham gosh kesken pichaq bilen pishshiq gosh kisip yigenlikidin bolghan. Adettiki biliq goshide jigger qan shorughuch qurti bar bolup, Zhungguoning jenubidiki rayunlarda jigger qan shorughuch qurti kisilige giriptar bolghan kishiler nahayti kop.

9. Ham gosh bilen pishshiq gosh yimekliklerge ishletken qacha qucha we pichaylarni oz ara arilashturmang. Ham gosh ishletken qacha qucha we pichaq bilen pishshiq goshke ishletken qacha qucha we pichaqlarni ayrip ishliting, yaki kem digende ham goshke ishletkendin kiyin, yahshi yuyup tazlap andin pishshiq yimeklikke ishliting. Yuqurda dep otkendek ham gosh terkiwide bolupmu kala goshi terkiwide bir hil qurut bolup, pishiq yimeklikingiz bu hil qurut bilen bulghansa, sizning u quruttin kilip chiqidighan kiselge giriptar bolush ihtimalliqingiz yuquri bolidu.

10. Renglik yaltiraq (pilastik) haltigha yimeklik qachilimang. Renglik yaltiraq haltining ziyanliq maddilar terkiwi yuquri bolup, bu maddilarning adem bedinige bolghan ziyini asta bolidu. Uzun waqit renglik yaltiraq haltigha qachilanghan pishshiq yimekliklerni istimal qilghanda, bezi asta haraktirliq kiselge giriptar bolush ihtimalliqi yuquri bolidu. Shunga pishiq yimekliklerni renglik yaltiraq haltigha qachilashtin saqlining. Pishshiq yimekliklerni eng yahshisi rengsiz yaltiraq haltigha yaki bashqa saghlam nersilerge qachilang.

11. Pul sanighanda qolingizni tilingizgha yaki kalpukingizgha tekkuzmeng. Pul gerche nahayti yahshi nerse bolsimu, biraq u nahayti meynet nerse. Pul kunige nurghun kishiler bilen uchurashqanlighi uchun, pulda nurghun baktirye we mikiruplar bolidu. Eger pul sanighanda qolingizni tilingizgha yaki kalpukingizgha tekkuzup sanashqa adetlengen bolsingiz, bezi kiselliklerge giriptar bolush ihtimalliqingiz yuquri bolidu. Shunga pul sanighanda qolingizni aghzingizgha tekkuzmeng, shundaqla pul sanap bolup eng yahshisi qolingizni yuyiwiting.

12. Hajet qilishtin burun qol yuyushqa adetlining. Adem qolining kisellik baktirye we mikropliri bilen uchurshush pursiti eng kop bolup, bedendiki ezalar ichide eng meynet eza hisaplinidu. Mutleq kop sandiki kishiler hajettin kiyin we tamaqtin burun qol yuyushqa adetlengen bolup, hajettin burun qol yuyidighanlar nahayti az. Jemiyetning tereqqi qilishi we muhitning bulghunishigha egiship, nurghun yingi kiseller tarqalmaqta. Normal ehwal astida kopunche kisellik mikropi yaki baktiryeler ighiz qatarliq hezim qilish yoli, burun qatarliq nepes yoli we chong kichik teret yoli arqiliq adem bedinige yuqudighan bolup, terettin awalmu qol yuyushqa adetlensingiz, kiselning chong kichik teret yoli arqiliq bediningizge kirish ihtimalliqini we jinsi ezada bolidighan bezi kisellerge giriptar bolush ihtimalliqini towenliteleysiz.

13. Amal bar tamaka chekmeng, bolupmu oy ichide, eghirayaq ayal yaki bala bar sorunda tamaka chekmeng. Tamaka chikish yalghuz opke rakinila kelturup chiqarmastin belki yurek kisilining qozghulishigha turtke bolidu. Bir ademning tamaka chikishi gerche ozining shehsi ishi bolsimu, biraq uning bashqa kishiler bar sorunda tamaka chikishi, uchigha chiqqan shehsiyetchilik.

14. Natonush kishilerning yaki ishenchilik bolmighan kishilerning qolidin tamaka chekmeng. Jemiyette hiroyin qatarliq zeherlik chikimlik sodisining ewji ilishigha egiship, zeherlik chikimlik sodisi bilen shughulliniwatqan bezi kishiler, ozige koplep hiridar tipish uchun, adettiki tamakigha hiroyin arilashturup bashqilargha chekkuzidighan ehwallar kunsayin kopeymekte. Eger siz bile bilmey shundaq tamak chikip, zeherlik chikimlikke humar bolup qalsingiz, kiyin kop ziyan tartisiz.

15. Quyash nuri bilen muhapiq uchurshung. Hazir kopunche kishiler bolupmu chong sheherlerdiki kishiler tirisining qaridap kitishidin ensirep, quyash nuri bilen muhapiq uchirashmasliqtek ehwallar ighir. Quyash nuri bilen muhapiq uchirashqanda, nurghun kisellerdin saqlanghili bolidu. Elwette hichqandaq qoghdash wastisi qollanmay, quyash nuri bilen heddidin ziyada uchurshushmu ziyanliq. 

16. Qol tilfuni bilen sozleshkende qol tilfuningizni uzun muddet bir quliqingizda qoyup sozlushushtin saqlining. Qol tilfuni bilen sozleshkende eng yahshisi uzun muddet sozleshmeng, yaki tilfuningizni ikki quliqingizgha almashturup sozlushung, we yaki qulaqqa silip sozlushidighan anglighuch (headset) arqiliq sozlushung. Bezi dokilatlargha asaslanghanda qol tilfunini uzun muddet bir quliqida qoyup sozleshken kishilerning minge, qulaq osmisige giriptar bolush ihtimalliqi bashqilarningkidin yuquri bolidiken.

17. Qalaymiqan we yaki natonush kishiler bilen jinsi munasiwet qilishtin saqlining. Jemiyetning tereqqi qilishigha egiship, kishilerning ehlaq pezilet olchimde bezi orgurushler bolmaqta, we shundaqla nurghunlighan jinsi kiseller tarqimaqta. Herhil jinsi yuqumluq kisellerge giriptar bolup, ozingizge we ahilingizge nurghunlighan kongel aghriqi we behitsizlik ilip kilishtin saqlinish uchun, oz hemrahingizgha sadiq bolup, qalaymiqan kishiler bilen jinsi munasiwet qilishtin saqlining.

18. Supiti nachar bolghan yaki saqta girim boyumlirini ishlitishtin saqlining. Supiti towen yaki saqti girim boyumlirining terkiwide ziyanliq madda terkiwi yuquri bolup, bundaq girim boyumlirini uzun muddet ishletkende, bezilirini hetta birla qitim ishletkendimu bezi tire kiselliklirini kelturup chiqirishi mumkin. Beziliri hetta tughmasliq we bezi rak kisellirini kelturup chiqirishi mumkin. Adette bu hildiki girim boyumlirining kopunchisining ekis tesiri nahayti asta bolup, bir nechche yildin birnechche on yilda andin iapdilinip chiqidu.

19. Hormun terkiwi bar dora yaki saqliqni saqlash boyumlirini uzun muddet ishlitishtin saqlining. Hormun terkiwi bar dora we yaki saqliqni saqlash boyumlirini uzun muddet ishletkende, bedendiki normal hormun tengpungliqi tesirge uchurap, salametlikingizge tesir qilidu.

20. Herqandaq kisellik alamitige sel qarimang. Kopunche kishiler bezi yenggil kisellerge giriptar bolghanda yahshi bolup kitermen dep wahtida dohturhanigha barmaydu, shuning bilen kiselge wahtida diyagunuz qoyup, wahtida dawalash pursitini qoldin birip qoyidu. Mutleq kop sandiki rak kisilining deslepki mezgilidiki kisel alametliri anche ighir bolmaydighan bolup, u rak kisellerni unumluk dawalshning birdin bir amali, kiselni baldur bayqash. Shunga bolupmu yash 40 ashqan kishilerde korulgen herqandaq alametke herguz sel qarimasliq kirek.

21. Osup yitiliwatqan balilargha tebi bolmighan yimeklik we ozuqluq boyumlirini kop bermeng. Hazir putun Zhungguoda kichik balilarning her hil ozuqluq boyumliri nahayti kop bolup, bezilirini kichik balilarning ishtiyini achidu dise, yene bezilirini kichik balilarning boyini osturidu deydu. Bu boyumlar nahayti chong ihtizadi kirim ilip kelgenligi uchun, hem shundaqla hormunning tesiri bilen kichik balilarning ishtiyi yahshilanghanlighi, we boyi tiz oskenligi uchun, koplep bazar tipiwatidu. Braq emiliyette u boyumlarning mutelq kop qismi saghlamliq olchimge muhapiq emes bolup, balilarning kelgusi normal osup yitilishige nahayti ziyanliq. 

22. Osup yitiliwatqan balilarning yiterlik uhlishigha kapalet qiling. Hazir nurghunlighan yash ata anilar he dise olturash we toylar bilen aldirash bolup, balilarning ritimliq aram ilishigha we yiterlik uhlishigha kapaletlik qilmaywatidu. Bu balilarning normal osishige ziyanliq.

23. Osup yitiliwatqan balilarni siritlargha ilip chiqishqa ehmiyet biring. Osup yitiliwatqan balilar yiterlik quyash nuri bilen uchurshushqa ihtiyajliq bolup, sheherlerde chong bolghan balilarning mutleq kop qisim wahti oy ichide otidu. Eger siz muhapiq waqit chiqirip balliringizni siritlargha ilip chiqip, quyash nuri bilen uchurashturmisingiz, balilar kalsiy kemlik qatarliq kisellerge giriptar bolup, normal osup yitilishige dehli yitishi mumkin.

24. Osup yitiliwatqan balingizni yingidin sirlighan oyde yaki hawasi bulghanghan muhitta qoyushtin saqlining. Bezi sirlar adem bedinige ziyanliq bezi puraqlarni chiqiridighan bolup, bu hil puraq gerche alhide bolmisimu biraq balilarning salametlikige tesir qilidu. Hawasi bulghanghan muhit balilarning normal osup yitilishige ziyanliq.

25. Kompiyutur konupka taxtisini tazlap turung. Tetqiqatchilar kopunche kishiler ishlitiwatqan kompiyutur konupka taxtisining obirnidin 400 hesse meynet ikenligini bayqighan. Chunki biz her kuni kompiyutur konupka taxtisini meynet qolimiz bilen tutimiz, uningha qarap nepslinimiz we hotilimiz, biraq biz adette uni obirni we bashqa nersilerni tazlap turghandek kunde tazlap turmaymiz. Tetqiqatchilar saghlamliq uchun kompuiyutur konupka taxtisini kem digende heptide bir qitim ispirit bilen tazlap turushni tewisiye qilidu.