Axbarat toghursida

Mediya, axbarat toghursida

Memet Emin

Mediya diginimiz teshwiqat ilip birish üchün qollan'ghan her xil wastilerni közde tutidighan bolup, u adette gezit jornal, tiliwiziye, we her xil ijtimayi taratqularni öz ichige alsa, keng jehettin barliq neshiryat boyumlirini we sin filimlirinimu öz ichige alidu. Mediya digen söz waste digen menadiki söz bolup uni teshwiqat üchün qollinilghan waste yeni  axbarat dep atashqa bolidu. 

Mediya yaki axbarat nezirye boyiche eyitqandaq bitereplik, adil we otura yol tutqan bolushi kirek, biraq bek epsus emiliyette mutleq bitereplik we mutleq adil bolghan axbarat yoq. 

Men töwende özümning bu jehettiki köz qarashlirini oturgha qoyup ötmekchimen.

Dunyadiki axbaratlarni uning chiqimining kilish menbesi, igidarchiliq hoquqi we uning mulazimet qilish obiktigha qarap üch türge ayrishqa bolidu.

Birinjisi, hökümet meblex salghan axbarat. Bu türdiki axbaratlar asasliqi herqaysi döwletlerdiki qanunluq hökümet meblex salghan axbaratlarning hemmisini öz ichige alidighan bolup, ular asasliqi shu hökümetning siyasetlirini teshwiq qilishni chöridigen halda, özining menpetige biwaste taqashmaydighan herqandaq ishta oturluqni saqlashqa, biterep yol tutushqa we adil bolushqa tirishidu. Bu xildiki axbaratlarning qandaq xewerlerni ilan qilish, qandaq xewerlerni  ilan qilmasliq, qandaq xewerlerni gewdilik ilan qilish, qaysi xildiki xewerlerni nezerge almasliq jehette meydani shu döwletning ichki we tashqi siyasitige baghliq bolidu. Küchlük döwletler özliri meblex salghan bezi axbaratlargha özlirining qimmet qarishini merkez qilghandin bashqa konkirit ishlarda bek qattiq telep qoymaydu, biraq diktatur döwletler we yaki hakimiyiti küchlük bolmighan döwletler özliri meblex salghan axbaratlargha nisbeten qattiq konturul qilish siyasiti qollinidu. Hetta herqandaq xewerge nisbeten testiqlash tüzimi yolgha qoyidu.

Ikkinjisi,   her xil partiye, teshkilat, gurux we mezzeplerge tewe axbarat. Bu xildiki axbaratlarning mexsiti özi wekillik qilghan gurpa üchün xizmet qilidighan bolup, özi we riqabetchisi bilen munasiwetsiz bolghan weqelerde amal bar biterep bolushqa tirishidu. Normalda özi wekilliq qilghan gurpa terepte turup, özining ijabi tereplirini asas qilip, qarshi terepni bisip turup we ularning selbi terepini merkezliq qilip xewer ishleydu. Özige paydisiz selbi weqelerni yaki öz menpetige ziyan ekilidighan weqelerni amal bar ilan qilmaydu, yaki pedezlep ilan qilidu. Ijabi weqelerni nuqtiliq qilip, yaki köptürüp ilan qilishqa tirishidu. Qarshi terepke munasiwetlik selbi weqelerni amal bar köptürüp ilan qilishqa tirishidu, ijabi weqelerni amal bar xewer qilmaydu.

Üchünji türdikisi musteqqil axbarat. Bu xil axbarat asasliqi tijaret xaraktirlik meblex salghan pul we yaki saxawetchiler iane qilghan pul bilen yürishidighan axbarat bolup, hazirgha qeder nisbeten eyitqanda eng bitereplik we adil bolghan axbarat hisaplinidu.

Amirkidiki axbaratlar ichide Amirka awazi  bilen Erkin Asiya Radiyosi hökümet meblex salghandin bashqa qalghan mutleq köp sandiki axbaratlar üchünji türdiki musteqqil axbarat bolup, ularning ichide köp qismi tijaret xarektirini alghan, az bir qismi pütünley iane qilghan pul bilen mangidighan axbarat.

Amirka qatarliq demokiratik gherip döwletliride axbaret erkinliki nahayti yuquri bolup, hökümetning axbaratqa bolghan konturulliqi nahayti töwen bolsimu, biraq axbarat yenila özi tewe döwlet we rayunlarda asasi iqimni teshkil qilghan idilogiye we qimmet qarishi üchün xizmet qilidu. Demokiratik gherip döwletliridiki axbaratlar, nisbeten eyitqanda tar idilogiye cheklimisidin halqip chiqqan, özidin bashqilargha bolghan düshmenlik köz qarishi nisbeten töwen bolghan bolsimu, biraq yenila öz qimmet qarishini qoghdashqa tirishidu.

Axbaratlarning bitereplik yaki bitereplik emesliki, adilliq yaki adil emesliki töwendiki bir nechche amillar bilen munasiwetlik.

1. Axbaratqa igidarchiliq qilghuchining yeni axbaratqa silin’ghan meblex igilirining kimlege wekilliq qilishigha we ularning qimmet qarishigha baghliq. Axbaratqa meblex salghuchi axbaratning xarektirige biwaste tesir körsiteleydu.

2. Keng oqurmenler we axbaratni her jehettin qollap quwetligüchilerning dunya qarishi we qimmet qarishigha baghliq. Melum döwlet yaki rayundiki keng oqurmen yaki axbaratni her jehettin qollighuchilar axbaratning xarektir we yölinishige chong tesir körsiteleydu. Ixtizadi kirimni asasi mexset qilghan axbaratlar,  oqurmenlerdin ayrilip qalsa, iane qilghan pulgha tayinidighan axbaratlar özini ictizadi jehette qollighuchilarning qollishidin ayrilip qalsa, axbarat ixtizadi kirzisqa uchurap xizmettin toxtidi digen gep.

3. Bash muherir we tehrirlerning kimning menpetige wekilliq qilishigha, ularning dunya qarishi we qimmet qarishigha baghliq. Ularnibg axbaratlarda ilan qilnidighan xewerlerning mezmunini melum dahirde özgertiq hoquqi bolup, qaysi xewerler merkezliq qilip ilan qilish, qaysi xewerni aldin ilan qilish we qaysi xewerni basturup qoyushi melum jehette ularning köz qarishi we qimmet qarishigha baghliq.

4. Muxpirlarning kespi exlaqigha, mesuliyet tuyghisigha we qimmet qarishigha baghliq. Muxpirlar adette nex meydanni biwaste küzetküchi, birinji qol matiryalgha irishküchi bolghachqa, ularning özi körgen weqelikni qaysi nuqtidin chiqish qilip teswirlishi, xewerning eng axirqi mezmunigha biwaste tesir körsitidu.