DNA we DNA sanliq ambiri

Memet Emin

Yiqindin buyan dunyadiki bir qisim dangliq metbuatlarda Xittay hökümitining Uyghurlarning DNA uchurini toplawatqanliq xewerliri keyni keynidin birildi. Bu xewerler eng deslepte RFA Uyghur bölimi teripidin birilgen bolup, kiyin xelqara insan heq hoquqliri teshkilatining diqqitini qozghighan we bu heqte mexsus xewer yazghan. Yiqinda Beijingdiki bir qetimliq muxbirlarni kütiwilish yighinida bir muxbir bu toghursida soal sorighan, we tiximu köp kishilerning diqitini tartqan.

http://www.newsweek.com/china-gathering-blood-dna-iris-massive-database-millions-muslim-province-746529
https://www.thenational.ae/world/asia/china-collects-dna-from-muslim-majority-population-in-xinjiang-1.684391

DNA digen nime?

DNA diginimiz hayatliqning barliq alahidilikini konturul qilidighan madda bolup, hayatliqta bolidighan her qandaq tughma alahidilik, gen yeni DNA bilen munasiwetlik. Her bir insanning DNA side özgüche alahidilik bolidu, oxshimighan insanlarning DNA side oxshimighan periqler bolidu. Shunga uni hayatliqning jümlidin insanlarning biologiyelik kimliki dep qarashqa bolidu.

DNA bir xil oksidsizlashturulghan hüjeyre yadro kisiltasi (deoxyribonucleic acid) bolup, u barliq hayatliqning irsi alahidilikini belgüleydighan irsi mada. Insanlar bedinidiki her hüjeyre ichide oxshash DNA bolidu. Mutleq köp sandiki DNA hüjeyre yadirosi ichide bolidu. Peqet az sandiki DNA hüjeyrining mitaxondiryesi (mitochondria) ichide bolidu.

DNA ichidki uchurlar 4 xil ximiyelik asas (base) ichide kod sheklide saqlinidu. Bu 4 xil ximiyelik asas (base) A (adenine), G (guanine), C (cytosine) we T (thymine) din ibaret. Insanlarning DNS si 3 miliyart asas (base) tin teshkil tapqan, ularning ichide 99% asas hemme ademde oxshash bolup, peqet 1% ti her bir ademde periqliq bolup, ular insanlar ichidiki öz ara periqning asasi. DNA terkiwidiki bu 4 xil asasning ret tertiwidiki periq we özgürüsh ularda saqlan’ghan uchurning oxshimasliqini, u uchurlarning oxshimasliqi insanlardiki oxshimighan irsi alahidilikni keltürüp chiqiridu.

Gin DNA din tüzülgen bolup, uning chong kichiklikide chong periqler bolidu. Kich ginlar bir nechche yüz DNA asasi (base) terkip tapqan bolsa, chong ginlar ikki miliyondin artuq DNA asasi (base) din terkip tapqan bolidu.

Hazirqi zaman tibabet ilimide insanlarning ginini 20 ming bilen 25 ming arisida bolishi mümkin dep periz qilinmaqta. Her bir insanda her bir gindin ikkisi bolidu, birsi apisidin kelgen bolidu, yene birsi dadisidin kelgen bolidu. Insanlarda bolidighan mutleq köp sandiki ginda oxshashliq bolidu, bu insanlarni bashqa hayatliqtin periqlenduridighan insanlargha xas gin hisaplinidu, peqet 1% din töwen ginda insanlar arisida öz ara periq bolighan bolup, bu ginlar arqiliq insanlarni oz ara periqlendurush mümkin. Orni oxshash gin (alleles) ginlar DNA asasi (base) ning ret tertiwide azraq periq bolghan oxshash ginlardin teshkil tapqan. Mutleq köp sandiki oxshashliq insanni insan qilghan yeni bashqa hayatliqtin periqliq qighan bolsa, ulardiki kichik periqler her bir insanni bir biridin periqliq özgiche bolishigha kapalet qilghan.

DNA sanliq melumat ambiri

Dunyada eng chong DNA sanliq melumat ambiri Amirkida bolup, 2016 - yilning axirghiche jemi 16 miliyon’gha yiqin ademning DNA uchurliri arxiplashturulghan, bu Amirka nopusining 4.85% ni igelleydu. Ularning ichide 12.2 miliyoni jinayetchi, 2.6 miliyoni tutuqlan’ghanlar, 684 mingi jinayet nex meydanidin ilin’ghan örnek.  Dunyadiki ikkinchi chong DNA sanliq melumat ambiri Engiliyede bolup, uningda 4.51 miliyon ademning DNA uchurliri arxiplashturulghan. U Engiliye nopusining 7% igelleydu. Ularning hemmisi digüdek jinayetchi we tutulan’ghanlar.

Menbesi: https://www.nanalyze.com/2016/04/codis-the-worlds-largest-dna-database/

Xewerlerge asaslan’ghanda, wetende ötken yildin bashlap saghlamliq tekshürüsh nami bilen ilgir kiyin bolup 18 miliyon ademning qan örnikini, barmaq izini we köz renglik perde ressimini yiqqan. Eger u qan örneklerning hemmisidin DNA tekshürlüp arxiplashturulsa, uzun’gha barmay dunyadiki eng chong DNA sanliq melumat ambirigha aylinishi mümkin.

Hazirgha qeder hichqandaq bir döwlette pütün bir millet, jinayet ötküzüsh gumani bilen nezerbent astigha ilish obiktigha aylanmighan. Xittay hökümiti gerche bu qitimliq keng kölemlik örnek toplashni salametlik we jemiyet muqimliqi üchün dep chüshendürgen bolsimu, biraq uning pütün xelqni “jinayetchi gumandani” qatarigha qoyup, insanning biologiyelik kimlik bolghan DNA uchurlirini toplishi, xelqaraning alahide diqitini qozghimaqta, we uni bir rayun, bir milletke qaritilghan haqaret we kemsitish qatarida eyipleshmekte. Emiliyette bolsa hazir hökümet Uyghurlarning yalghuz qininila emes, erkinlikini, milini hetta jinini almaqta.

DNA uchurliri arqiliq nime ishlarni qilghili bolidu?

1. Eger pütün xelqning DNA uchurliri arxiplashturulsa, her qandaq bir jinayi qilmish we yaki herqanda bir weqe yüz bergende, nex meydandin tipilghan herqandaq bir bioligiyelik örnek arqiliq, u ishqa munasiwetlik ademni derhal tapqili bolidu.

Yuqarqi ressimning sol tereptikisi ziyankeshlikke uchurghuchi bilen jinayet meydanidin tipilghan ornektin ilin'ghan DNA; ong tereptikisi 3 gumanliq ademning DNA si. Gumanliq adem 2 ning DNA si bilen jinayet nex meydandin tipilghan ornekning DNA si oxshash. Shu seweptin gumanliq adem 2 ni jinayet otkuzguchi dep hokum chiqarghili bolidu. 

2. Yalghuz shu jinayi qilimish / weqe bilen munasiwetlik ademnila emes, u adem bilen qandashliq munasiwiti bar her qandaq ademni tapqili bolidu.

3. Insanlarning qandashliq munasiwitini we ularning qaysi irqige tewe ikenligini, ularning ata bowisining nede yashighan we nedin kelgenlikini bilgili bolidu.

Yawro irqidikiler bilen Sheriqi Asiya irqidikiler arisidiki DNA periqi, kok reng Yawropa irqi, qizil reng Sheriqi Asiya riqi, we bir qisim oxshimighan milletler DNA sidiki Yawropa irqi bilen Sheriqi Asiya irqi DNA sining nisbiti. Yuqarqi ressimge asaslan'ghanda Uyghurlarning DNA si 60% Yawora DNA bilen 40% etirapida Sheriqi Asiya DNA sidin tuzulgen. Uyghurlarning DNA si Uzbek we Turkmen'ge eng yiqin kilidu.

4. Tiximu inchikilep tekshürüsh arqiliq, insanning irsi alahidilikini, gin bilen munasiwetlik tughma alahidilik we xarektirini, köpligen yoshurun irsi kiselliklerni, u kiselliklerning kiyinki ewlatlirida ipadilinip chiqish ihtimalliqini bilgili bolishi mümkin.

http://www.bmj.com/content/333/7573/831

5. Insanlarning DNA alahidiliki tekshürlüp arxiplashturulghandin keyin, ularning DNA alahidilikige asasen dora, vaksina yasighili bolishi mümkin.

Undin bashqa hazir zaman gin texnikisi arqiliq melum ginni ilip tashlash (knockout), we yaki melum ginni qoshup kirguzush (insert, knock in), mulum ginning melum qismini kisip tashlash arqiliq, u gin'gha azru qilghan yolunushte bezi ozgertishlerni (modification) kirguzush mümkin. Elwette bu texnikilar hazir insanlar arisida tixi tetqiqat bashquchida bolup, ösümluk we kichik haywanlarda sinaq tereqqiside qollunilmaqta we bezi netijilerge irishmekte; her xil qanun tuzum we exlaq pezilet cheklimisi tüpeylidin gin özgertish we munasiwetlik texnikilar ademde tixi qollinilghini yoq.

2017 - yili 12 - ayning 19 - kuni