Amirkining tibbi qurulmisi

Memet Emin

Amirkida Doxturxana, Jiddi Bolum we Ambolaturiyelerning qurulmisi we turliri towendikidek bir nechche xil bolidu.

1-Xususi Igiliktiki Doxturxana (Private Hospital). Amirkidiki doxturxanilarning mutleq kop qosmi bolupmu yuquri sewiyelik we ali derijilik doxturxanilarning mutelq kop qismi xususi igiliktiki doxturxanilar bolup, ularning mutleq kop qismining mulazimeti nahayti yaxshi, heq ilish olchimimu yuquri.

2-Hokumet Ighilikidiki Doxturxana (Public Hospital). Bu xildiki doxturxana gerche mutleq kop sanni igellimisimu, biraq Amirkining hemme shitat, sheher we bazarlirigha tarqalghan bolup, asasliqi Amirkining fidiral, shitat we sheherlik hokumetning meblex silishi bilen qurulghan. Mulazimiti gerche xususi doxturxanidek yuquri supetlik bolmisimu, biraq sewiye jehette bek nachar emes, heq ilish olchimi sel towen.

3-Dinniy Jemiyetler yaki Saxawetlik Organlarning Doxturxaniliri. Bu doxturxanilar asasen dinniy jemiyet yaki saxawetlik organlarning meblex silishi bilen qurulghan bolup, jemiyet we shexsiler iane qilghan pullarni qoshumche qilish arqiliq mangidu. San jehette anche kop bolmisimu, biraq kopligen shitat, sheher we bazarlargha tarqalghan. Mulazimiti we texnikisi yaman emes, heq ilishi towen yaki alahide ehwalda bimarning ehwaligha qarap dawalash heqqi doxturxana teripidin kochurum qilnidu..

4- Jiddi Bolum (Emergency Room). Jiddi bolumler asasen yuqarqi doxturxanilargha tewe bolup, xaraktiri tewe bolghan doxturxanilar bilen oxshash.

5-Sanitoriye (Nursing Home). Bu asasliqi hokumetning meblixi we yaki iane qilinghan pullar bilen qurulghan we dawalash ilip baridighan bolup, asasliqi asta xarektirlik kiselge giriptar bolghan yashanghan bimarlarni we ige saqisiz kembighel bimarlargha mulazimet qilidu. Kop qismining heq ilish olchimi towen yaki dawalash heqqini putunley hokumet kotiridu.

6-Saghlamliq Merkizi (Rehabilitation Center). Xususi Igiliktiki we Hokumet Ighilikidiki Saghlamliq merkizi tengla mewjut bolup, heq ilish olchimi doxturxanilargha nisbeten erzan. Adette bimarlar doxturxanilarda bir ikki hepte yitip, kisellik ehwali muqim bolghandin kiyin, eger dawamliq balinista yitip dawalinish zorur bolghanda, bu xildiki saghlamliq merkezlirige yotkilip, eslige kelgiche dawalash ilip baridu.

7- Ambolaturiye (Outpatient Department; Medical Office; PC). Amirkida Ambolaturiye bir nechche xil bolup, ularning mutleq kop qismi shexsige tewe. Amirkida doxturlar meyli doxturxanida xizmet qilidighan doxturlar bolsun, yaki adettiki doxturlar bolsun, ularning mutleq kop qismining shexsi abolaturiyesi bolidu. Mutleq kop sandiki kiseller balinista yitishtin burun, asasen shexsi ambulatiryeside kisel korunidu.

Amirkida doxtur bolush uchun aldi bilen 4 yil universitni yaxshi netije bilen putturgendin kiyin, andin tibbi mektepke kirip 4 yil oqidu. Andin kiyin 3 yil 5 yilghiche balinist doxturi (residency) ishleydu. Bu jeryanda 3 basquchluq Amirkining doxturluq pirawa imtahanidin otup, resmi pirawa alghandin kiyin andin resmi doxtur bolup doxturxanada ishleydu yaki ozi doxturxana yaki ambulaturiye achidu. Shundaq bolghanda ichki bolumning adettki doxturi (Family practice) bolush uchun kem digende 23 yil (bashlanghuch mekteptin hisaplighanda), tashqi bolumning doxturi (surgeon) bolush uchun 24 ~ 25 yil, melum kessipning kespi doxturi (specialist, 专科医生) bolush uchun texminen 27 yil waqit kitidu.

Amirkida dorixana asasen ayrim bolup, adette doxturlarning kirimi dora bilen asasen munasiwetsiz bolidu. Doxturxanilarda gerche ozlirining dorixaniliri bolsimu, biraq asasen balinistiki bimarlar uchunla mulazimet qilidu. Doxturxanining kirimidimu doridin kelgen kirim asasi oruni igellimeydu. Dorining kirimining mutleq kop qismi yenila dora shirkiti bilen dorixanilargha mensup bolidu. Mutleq kop sandiki bimarlar meyli qaysi xildiki doxturxana yaki ambolaturiyelerde kisel korungen bolsun, dorilarni asasen sirittiki dorixanilardin alidu. Adette dorilar ritsipliq dora (prescription drug, prescription medication, 处方药) we ritsipsiz dora (nonprescription drug, 非处方药) dep ikki xil bolidu. Adettki aghriq peseytish, qizzitma yandurush, vitamin, kaltsiy qatarliq her xil saqliqning saqlash dorili qatarliqlar ritsipsiz dora qatarigha kiridighan bolup, bu dorilarni doxturning ritsipisiz dorixanilardin halighanche sitiwalghili bolidu. Undin bashqa dorilarning mutleq kop qismi ritsipliq dora bolup, ularni doxturning ritsipi bolmisa herguz alghili bolmaydu.

Amirkida texminen 300 miliyun nopus bolup, her xil sughurta (health insurance) bar kishiler putun Amirka nopusining 85% teshkil qilidu; bularning ichidiki 60% Amirkiliq xizmet orunliri teminligen sughurta (employment-based health insurance) din behriman bolidu; texminen 25% Amirkiliq bolsa Amirka fidiral hokumet yaki shitat hokemet teripidin teminligen erzan yaki heqsiz sughurta (Government-based insurance: Medicare and Medicaid) bilen behriman bolidu. Texmine 15% Amirkiliqning hichqandaq sughurta (health insurance) si yoq bolup, oz yinidin pul hejlep kisel korunidu.

Emdi Amirkining dawalashtiki adetlirige kelsek, Amirkida mutleq kop sandiki kishilerning asasen muqim doxturi bolidu. Bu doxturlarning mutleq kop qismi adette kessipke ayrilmighan universal doxtur bolup, ahile doxturi (Family Practice; Primary Care) dep atilidu. Kishiler kisel bolup tunji qitim doxturgha korunmekchi bolghanda, ozining ehwaligha asasen, ozi tewe bolghan Sughurta Shirketining qollanmisidin yaki gizit, jornal, tilifun nomuri deptiri, internet qatarliq wastilardin melum doxturni tipip, ular bilen melum waqitni bikitidu we shu waqitta doxturgha korungili baridu. Eger bu kishi bu doxturning texnikisigha we mulazimitige razi bolsa, shuningdin kiyin u doxturni ozining ahile doxturi qilidu, we asasen shu doxturghila kisel korinidu. Eger ahile doxturining texnikisi we yaki mulazimitidin razi bolmisa xalighan waqitta alamshtursa bolidu. Eger bimar giriptar bolghan kisel ahile doxturining kesip dahirsidin yaki sewiyesidin halqip ketse, yaki saqaytishqa tamamen bolidighan kiselni melum mezgil ichide saqaytalmisa, we yaki bimar melum kessipning mutixesisige (specialist) korunmekchi bolsa, ahile doxturi bimarni shundaq kespi doxtur (specialist) largha tonushturup biridu. Kespi doxtur (specialist) larning mutleq kop qismi adette asasen adettiki ahile doxturliri korup, bimarning kisilini melum dahirge yighinchaqlap, tonushturghan kisellerni koridighan bolup, biwaste kisel qobul qilmaydu.

Bimarlar adette doxturgha kisel korun’gili barghanda, doxtur yardemchisi yaki sistira teripidin kisellik ehwalini etirapliq sorap, omumi yuzluk beden tekshurush ilip barghandin kiyin, doxtur halqiliq kisel tarixi bilen bir qur tonishidu we halqiliq tekshurush ilip baridu. Andin kisellik ehwaligha asasen eng addi we eng unumluk usulda dawalash ilip baridu. Iniq bolmighan kisellerni kisel iniq bolmighiche asasen dora bermeydu, yaki kisellik alametlirige qarap bezi dawalashlarni ilip baridu. Bimarlargha dorilarni qalaymiqan bermeydu, bolupmu baktiryege qarshi dora (antibacterial, 抗菌药) larni ishlitishte alhide ihtiyat qilidu. Baktirye bilen yuqumlanghanlighi iniq bolmighan bimarlargha asasen baktiryege qarshi dorilarni (antibacterial) ishletmeydu. Hetta nurghunlighan opiratsiyelerning bolupmu bulghanmighan yaki yuqumlunush ihtimali bolmighan opiratsiyelerning aldi keynidimu baktiryege qarshi dorilarni (antibacterial) ishletmeydu. Tamaq yiyelmeslik, yaki ichi surush, yandrush qatarliq ehwallar ighir bolmighan bimarlargha, bolupmu ambolaturiyede kisel korungen bimarlargha asma okul digenlerni ishletmeydu. Kopunche ehwallarda peqetla bezi ighir kisellerge, opiratsiye we bimarni biaram qilidighan bezi tekshurushler uchun narkuz qilinghan bimarlargha andin asma okul ishlitidu. Yighinchaqlap eyitqanda yimeklike we dorilarni eghiz arqiliq istimal qilalaydighan bimarlarning mutleq kop qismigha asma okul ishletmeydu.

Herqandaq kisel korun’gili kelgen bimarlargha  nisbeten, bezi yoshurun kisellerning itwargha ilinmay, waxtida dawalash pursitini qoldin birip qoyushtin saqlinish uchun, doxturlar kopunche ehwalda nahayti ihtiyatchanliq bilen etirapliq tekshurush ilip baridu. Bimarning tekshurush netijisi iniq bolghandin kiyin, ozligidin saqiyip kitidighan bezi kisellerge yaki dora ishletmisimu bolidighan kisellerge herguz dora ishletmeydu. Zukam, adettiki yotel, qizzish, yandurush, adettiki ichi surush qatarliq ushshaq kisellerge nisbeten peqetla kisel alametlirige qarita bezi dawalashlarni ilip barghandin bashqa, baktiryege qarshi dori (antibacterial) larni asasen ishlitip ketmeydu. Doxturlarning ozige bolghan ishenchisi nahayti yuquri bolghanchqa ixtimalgha asasen dora ishlitidighan ehwal nahayti towen. Dora ishlitish zorur bolsa ishlitidu, dora ishlitish zorur bolmighan kisellerge nisbeten bimarning konglini hatirjem qilip yolgha salidu.

Adette bimarlarni balinistqa yatquzup dawalashning konkirit olchimi bolup, kisellik ehwali balinista yitip dawalash olchemge yetmigen bimarlarni doxturxana yaki doxturlarnining ixtizadi kirimi uchun balinistqa yatquzup dawalash ehwali mewjut emes. Shundaqla bimarlarning balinista yitish waxti adette bir ikki heptidin ashmaydighan bolup, opiratsiye qilmaqchi bolghan bimarlar opiratsiye aldidiki barliq tekshurushlerning ambolaturiyede qilip putturgendin kiyin, opiratsiye qilishtin bir kun burun, yaki shu kuni balinstqa kiridu. Opiratsiyedin kiyin normal ehwalda 3, 4 kundila balinsttin chiqidu. Kop sandiki bimarlarning kisili asasen shu muddet ichide saqiyidu yaki kem digende yaxshi konturul qilinidu. Qismen bimarlar eger uzunraq yitip dawalash zorur bolghanda, kisel ehwali muqim bolghandin kiyin saghlamliq merkezlirige yotkulup, dawamliq dawalash ilip baridu. Eger doxturning texnika sewiyesi, mesulyetchanlighi we bashqa seweplerdin bezi kilishmeslik yur birip, bimarning kisili ighirliship kitidigha we yaki miyip bolup qalidighan ehwal korulse, doxturning iniwatige ighir tesir yitidu, hem shundaqla bimargha nurghun ixtizadi tolem toleydu.

Amirkida nurghun dora shirketliri ozlirining mesulatlirini bolupmu yingi dorilirini doxturlargha tonushturush uchun, doxturlarni bir mezgil heqsiz dorilar bilen teminleydu, doxturlar bu dorilarni bimarlargha heqsiz biridu. Ikki terep yeni doxtur bilen bimar bu dorilarning unimige qanaet qilghandin kiyin, muhapiq bimarlargha dawamliq ishlitidu.

Bimarlar kisel korun’guli kelgen haman aldi bilen mulazimet ustilide isim familisi, turushluq jay, sughurta (health insurance) qart nomuri digenlerni tizimlitidighan, we shu ariqiliq hisawat qilishidighan bolup, doxtur bilen bimar arisida ezeldin pul toghursida parang bolmaydu. Doxturlar ezeldin bimarlargha dora tonushturmaydu, eger melum dora ishlitish zorur bolghanda, bu dorini ishlitisen dep, ritsip yizip biridu. Bimarning u dorini qaysi dorixanidin ilishi bilen kari bolmaydu.

Bimarlarning kisel korungen hisawatni kopunche ehwalda doxturlarning mulazimetchi xadimliri sughurta shirketliri bilen biwaste qilishidu. Bezi ehwalda bimar aldi bilen ozi tolep, kiyin atchot qilidu. Her qitim kisel korungende oz yinidin peqet 10~25 dollar ariliqida pul toleydu (bu adettiki Amirkiliqning 1, 2 saetlik ish heqqige barawer). Sughurta (health insurance) bolmighan yeni sughurta shirkitige qatnashmighan yaki nex pulgha dawalinidighan bimarlar bolsa, adettiki ehwalda kisel korunup bolghandin kiyin mulazimet ustilide hisawat qilidu. Eger hisawat qilmay kitip qalsa, oyige hisawat qilish toghursida xet ewetidu. Eger melum mezgil ichide (adette 6 ay etirapida) bimar hisawat qilmisa, ikki xil ihtimalliq bolushi mumkin. Birinji xil ehwalda bu hisawatni qeriz yighish shirketlirige otkuzep birishi mumkin. Bu shirketler yeni bir mezgil u qerizlerni tolesh toghursida dawamliq xet yizishi mumkin. Pulni peqet alamighanda kishilerning mexsus inawet ehwalini xatirleydighan shirketlerge dokilat qilishi mumkin. Eger undaq bolghanda bu kishining kelgusi jemiyettiki ishenchisige tesir yitidu. Ikkinji xil ehwalda u qerizlerni qayta qoghlushup yurmey, hokumetke dokilat qilip, hokumet ghezinisidin iliwilishi mumkin.

Normal ehwalda bimarlarning dawalashqa ketken xirajetni tolimesliki alahide jinayet hisaplanmaydu. Shunga meyli doxturxana bolsun, meyli shexsi doxturlar bolsun we yaki qeris yighish shirketliri bolsun, ezeldin bimarni biwaste izdep kelmeydu, hem sotqimu eriz qilamaydu. Amirka hokumitining her yili dawalinip pul tolimigen bimarlarning qerizi uchun doxturxanilargha yaki shexsi doxturlargha toleydighan puli 10 miliyart (10 billion) dollar din ashidu.

Axirda qoshumche qilidighinim Amirkining dawalash sistimisida we adetliride gerche nurghun artuqchuluqlar bolsimu, biraq bezi tereqqi qilghan dowletler bilen silishturghanda yenila nurghun yitersizlikliri bar. Aldi bilen dawalash heqqi putun dunya boyiche eng qimmet. Kopunche kiselning balinistta yitip dawalinish heqqi otura hisap bilen kunige 3000 dollar etirapida. Otura derijilik bir opiratsiyening opiratsiye heqqi texminen 5000 dollar etirapida bolup, opiratsiyexanigha kirip chiqishi uchun texminen 10 ~15 ming dollar kitidu. Undin qalsa sughurta (health insurance) putun xelqni oz ichige almaydu. Texminen Amirka ahalisining15% ning yaki 45 miliyungha yiqin ademning sughurta (health insurance) si yoq. Artuqche tekshurush kop. Sughurta (health insurance) yoq kishilerge nisbeten adettiki kisellerni korunush heqiqeten asan emes. Elwette eger herqandaq kishi, meyli u Amirkiliq bolsun we yaki chetellik bolsun, Amirkida qanunluq turiwatqanlar bolsun we yaki qanunsiz turiwatqanlar bolsun, birer jiddi kisellik bilen jiddi bolumge barsa, doxturxana ezeldin bimarni ret qilmaydu. Meyli sughurta (health insurance) bolsun yaki bolmisun, puli bolsun yaki bolmisun, oxshash dawlash ilip baridu.