Amerkidiki dora we saqliqni saqlash boyumliri

Memet Emin

Amirkida dorixanilar asasen ayrim bolidu. Doxturxanilarda gerche ozlirining dorixaniliri bolsimu, biraq asasen balinistiki bimarlar uchunla mulazimet qilidu. Adette doxturlarning kirimi asasen doridin kelmeydu. Dorining kirimining mutleq kop qismi yenila dora shirkiti bilen dorixanilargha mensup bolidu. Mutleq kop sandiki bimarlar meyli qaysi doxturxana yaki ambolaturiyelerde kisel korungen bolsun, dorilarni asasen sirittiki dorixanilardin alidu.

Amirkida adette dorilar ritsipliq dora (prescription drug, prescription medication, 处方药) we ritsipsiz dora (nonprescription drug, 非处方药) dep ikki xilgha ayridighan bolup, aghriq peseytish dorisi, qizzitma yandurush dorisi, yotel dorisi, vitamin, kaltsiy qatarliq kundilik turmushta kop ishlitilidighan adettiki dora we her xil saqliqning saqlash doriliri (supplementary)  qatarliq ritsipsiz dorilarni dorixanilardin biwaste sitiwalghili bolghandin bashqa, barliq ritsipliq dorilarni doxturning ritsipisiz xalighanche sitiwalghili bolmaydu.

Amirkida dorixanida dora satidighan dorigerler 4 yilliq resmi dorigerlik mekteplirini putturup, Amirkining dorigerlerdin alidighan bir tutash imtahanidin otup, dorigerlik pirawa alghandin kiyin, andin resmi doriger supitide xizmet qilalaydu. Ularning bimarlargha dora sitip birish jehettiki mesulyetchanlighi doxturlarning bimarlargha dora birishtiki mesulyetchanlighi bilen oxshash bolup, munasiwetliq qanun tuzum boyiche ish bijirish telep qilinidu. Ular ritsipliq dorilarni bimarlargha doxturning ritsipisiz sitip bermeydu

Amirkida barliq dora, tibbi sahede ishlitilidighan barliq messulat, eswap we uskuniler <<Yimeklik we Dora Bashqurush Idarisi>> (Food and Drug Administration; FDA) dep atalghan federal hokumetke biwaste qaraydighan musteqqil organ teripidin bashqurilidighan bolup, bu organ (FDA) ning hoquq dahirsi towendikiche;

1-Yimekliklerning bixeterlikige, saghlamliqigha we taziliqigha kapalet qilish.
2-Adem we haywangha ishlitilidighan dora, biyologiyelik mesulatlar we her xil tibbi tekshurush, dawalash uskunlirining bixeterlikige we unimige kapaletlik qilish.
3-Girim qilish we hosni tuzesh boyumlirining bixeterlikige kapalet qilish.
4-Radiyaktipliq nur tarqitidighan iliktirliq eswaplarning bixeterlikige kapalet qilish.
5-Yuqarqi barliq mesulatlarning jemiyetke raschil, toghura, we paydiliq bolushqa kapalet qilish.

Yingi dorilar meyli Amirkida ishlengen bolsun, yaki cheteldin kirguzulgen bolsun, Amirkida kishilerge ishlitish uchun aldi bilen choqum FDA ning testiqidin otush kirek. FDA ning yingi dorilarni testiqlash resmiyetliri nahayti mukemmel we qattiq bolup, bezi dorilarning Amirkita sitish resmiyitini bijirishke 5 yildin artqu waqit kitidu.

Amirkida mesulatlarni tonushturush mexsitide ilip birilidighan her xil ilanlarni Fidiral Soda-Sitiq Komititi (The Federal Trade Commission) dep atalghan organ bashquridighan bolup, ritsipliq dora (prescription drug, prescription medication, 处方药) bilen tibbi tekshurush, dawalash uskunlirining ilani bu organning bashqurush dahirsige kirmeydu. Mundaqche qilip eyitqanda ritsipliq dora we tibbi uskiniler ilan shirketliri teripidin xalighanche ilan qilidighan mesulatlar qatirgha kirmeydu, ular peqetla FDA ning bir qolluq konturullighida bolidu.

Amirkida ritsipliq dora (prescription drug, prescription medication, 处方药) bilen tibbi tekshurush, dawalash uskunliri (Medical device) ni ilan qilish obikti asasen doxturlar we munasiwetlik tibbi xadimlar bolup, putun jemiyetke qaritilghan keng kolemlik ilanlar az sanni teshkil qilidu. Amirkida tilivizur, gizit jornal we her xil uchur wastilirida biriliwatqan ilanlardiki dorilar asasen adettiki aghiriq peseytish, qizzitma yandurush dorisi, yotel dorisi qatarliq ritsipsiz dora (nonprescription drug, 非处方药) yaki vitamin, kaltsiy qatarliq saqliqni saqlash boyumliri (supplementary) din ibaret. Yingi dorilarni tonushturush mexsitide ilip barghan ilanlar nahayti az sanda bolup, ilnanning axirda asasen “tepsile uchurgha irishey disingiz doxturingizdin sorang” digendek sozler qoshumche qilinidu.

Saghlamliq meslehetchisi, tibbi sawat we uchur menbelirige kelsek, gerche dahirsi nahayti keng bolsimu yenila FDA ning konturullighidin chiqip kitelmeydu. Hemmeylenge melum bolghunidek, Amirkida kompiyutur, internet tor betliri nahayti omumlashqan bolup, ular kishilerning uchur igellishidiki asasliq menbelerning biri hisaplinidu. Kishiler adette saqliqni saqlashta ishenchilik dep qaralghan hokumetning yaki melum saqliqni saqlash organlirining saqliqni saqlash tor betliridin ozige ihtiyajliq bolghan herqandaq uchurlargha ige bolalaydu. Undin bashqa saghlamliq jehette meslehet biridighan heqsiz tilifun mulazimiti bolup, ulargha tilifun qilish arqiliqmu, ishenchilik uchurlargha irisheleydu.

Amirka mukemmel qanuni tuzumge ige dowlet bolghanlighi uchun, qanunda belgulengen belgulimilerning emelge ishish nisbiti yuquri. Undin bashqa fidiral hokumetke qaraydighan fidiral ismi bilen herqandaq organning musteqqil ish bijirish hoquqi bolup, yerlik dahirler, hokumet emeldarliri, karxanilar we herqandaq shexislerning ularning ish bijirishige tosalghuluq qilalmaydu. Eger belgulimilerge xilapliq qilghuchilar korulse, nahayti ighir ixtizadi jazagha duch kilidu, hetta qanuni jawapkarliqqa tartilip bir omur turmige solunishi mumkin.

Yighinchalap eyitqanda Amirkida mutleq kop sandiki (texminen 85%) Amirkiliqning dawalinish xirajitini sughurtta shirketliri toligenligi, bimarlarning ritsipliq dorilarni xalighanche sitiwalalmaydighanlighi, doxturxana bilen dorixana ayrim bolghanlighi, doxturning kirimi bilen dorilarning biwaste munasiwiti bolmighanlighi we munasiwetlik qanuni tuzumlerning mukemmel bolghuni uchun, aldamchiliq tusini alghan her xil “Saghlamliq Meslehetchisi” porugurammisigha asasen bazar yoq.

Qoshumche: Amirkining salametlik bilen munasiwetlik memuri organliri we ularning tor betliri. Eger siz saqliqni saqlash jehette mekemmel uchurlargha ige bolay disingiz bur tor betlerni ziyaret qilsingiz bolidu.

1- Sehiye we Ammawi Mulazimet Ministirligi (Department of Health and Human Service; HHS)  http://www.hhs.gov/
2- Sehiye we Ammawi Mulazimet Ministirligining qarmighidiki Dowletlik Sahiye Tetqiqat Insitoti (National Institute of Health, NIH)
http://www.nih.gov/
3- Yimeklik we Dora Bashqurush Idarisi (Food and Drug Administration; FDA)
http://www.fda.gov/
4- Zeherlik Dorilarni Konturul Qilish Idarisi (Drug Enforcement Administration; DEA)
http://www.usdoj.gov/dea/