Amerkining saqliqni saqlash ehwali

Memet Emin

Amirkining saqliqni saqlashqa salidighan meblixi dunya boyiche eng yuquri bolup, her yili saqliqni saqlashqa salidighan meblixi texminen Amirkining dowlet ishlep chiqirish omumi qimmiti (GDP) ning 14~15% ni igelleydu. Jemiyet parawanliqi eng yaxshi dep qaralghan dowletlerning biri bolghan Kanadaning bolsa 9.4%, Yapuniyening 7.8%, Engiliyening 7.6% etirapida.

Amirkining saghlamliq sughurtta shirketliri hokumet igiligidiki sughurtta shirkiti we xususi igiliktiki sughurtta shirkiti dep ikki xil bolidu.

Hokumet igiligidiki sughurtta shirkiti (publicly funded health insurance) ge federal we shitatliq hokumet meblex salghan bolup, Medicaid bilen Medicare din ibaret ikki chong pilanni oz ichige alidu. Bu ikki xil pilan ichide Medicare federal hokumet meblex salghan bolup, asasliqi 65 yashtin yuquri yashanghanlar bilen ajiz miyiplargha heqsiz birilidu. Medicaid bolsa asasliqi shitatliq hokumet meblex salghan saghlamliq sughurtta pilani bolup, asasliqi ahile kirimi melum chektin towen bolghan kembighellerge heqsiz birilidu. Yuqarqi bi ikki pilandin bashqa, yiqinda shitatliq balilar saqliqni saqlash sughrtta purogurammisi (State Children's Health Insurance Program  or SCHIP) yolgha qoyulghan bolup, bu asasliqi ahile kirimi shitatning heqsiz sughurtta pilani bolghan Medicaid ilish olchimidin sel yuquri, biraq yenila kembighel, xususi sughurtta sitiwilishqa qudurti yetmeydighan ahilidiki balilargha heqsiz yaki nahayti towen bahada birilidu.

Xususi igiliktiki sughurtta shirketliri asasliqi ixtizadi kirim kelturushni mexset qilghan sughurtta shirketliri bolup, bu shirketlerning sughurtta heqqi yuquri, kishiler bu shirketning saqliqni saqlash sughurtta pilanigha ozliri biwaste yaki ish orni arqiliq pul xejlep qatnishidu. Amirkida mutleq kop sandiki shirketler, meyli u hokumet igiligidiki memuri organ yaki karxana bolsun, we yaki xususi karxana bolsun, oz ishchi xizmetchilirige bir tutash shughurtta ilip biridighan bolup, bu sughurtta xizmetchidin bashqa shu xizmetchining ahilisidiki kishilerning hemmisini oz ichige alidu. Kop sandiki shirketler ozlirining ishchi xizmetchilirige sitiwalghan sughurttining hemme xirajitini putunley ozliri chiqiridu. Qismen shirketler bolsa sughurtta sitiwilishqa ketken xirajetning 80~90% ni shirket, qalghan 10~20% ni ishchi xizmetchi chiqiridu. Elwette nahayti az sandiki bolup kichik shirketler oz ishchi xizmetchilirige sughurtta ilip bermeydu. Bundaq shirketlerde ishleydighanlarning kopunchisi xizmet tipish qiyin bolghan yaki Amirkida ishlesh hoquqi bolmighan qanunsiz kishiler bolup, shirketler ularning shu ajizliqidin paydilinip, birishqa tigishlik bolghan parawanliqini qisiwalidu.

Xizmet orni arqiliq bir tutash alghan sughurttilar uchun alahide saghlamliq tekshurush ketmeydu. Kopligen ishchi xizmetchiler bir tutash alghanlighi uchun, bahasimu sel erzan. Biraq kishiler ozliri shexsi sitiwalmaqchi bolsa, sughurtta sitiwilishqa toleydighan puli, kishilerning yishigha we salametlik ehwaligha asasen oxshash bolmaydu. Bir saghlam ahilining yeni 3 yaki uningdin artuq ademning bir yilliq sughurtta heqqi texminen 10 ming dollardin 15 ming dollar ariliqida bolidu. 25 yashliq saghlam kishining bir yilliq sughurtta heqqi 2500 dollardin 3000 dollar ariliqida bolidu. 55 yashliq saghlam kishining bir yilliq sughurtta heqqi texminen 5000 dollardin 6000 dollar ariliqida bolidu.

Ambulatoriyede kisel korungen bimarlarning kisel korungen hisawatini, kopunche ehwalda doxturlarning munasiwetlik mulazimetchi xadimliri sughurta shirketliri bilen biwaste qilishidu. Bezi ehwalda bimar aldi bilen oz yinidin tolep, kiyin atchot qilidu. Her qitim kisel korungende oz yinidin peqet 10~25 dollar ariliqida pul toleydu (bu adettiki Amirkiliqning 1, 2 saetlik ish heqqige barawer). Biraq adette ishletken dorilarning 5~30% tini bimar ozi toleydu. Amirkida dorilar adette alahide qimmet bolup, bezi asta xaraktirlik kisellerge giriptar bolghan we uzun muddet dora ishletmise bolmaydighan bimarlargha nisbeten bu pullar az hisaplanmaydu.

Balinistta yitip dawalanghan bimarlarning kisel dawalatqan xirajitini, kopunche ehwalda doxturxana sughurtta shirketliridin biwaste alidu, qismen ehwalda bimar kisel dawalinip oyge qayitqandin kiyin, doxturxana bimarning oyige hisawat qeghizi ewetip biridu, andin kiyin bimar ozining sughurtta shirkiti bilen alaqilishidu, we sughurta shirkiti doxturxanigha bimarning dawalash heqqini tolep biridu. Sughurtta shirkiti bimarning dawalinish heqqining qanche pirsentini tolidshi, bimarning qatnashqan sughurtta pilanigha qarap oxshash bolmaydu. Kopunche ehwalda balinistta yitip dawalanghan dawalinish heqqini sughurtta shirkiti 100% toluq tolep biridu. Qismen ehwalda 10~20% ni bimar ozi toleydu.

Uzluksiz uzuldurmey sughurtta iliwatqan bir kishige nisbeten, sughurtta heqqining osushi peqetla mal bahasining osushi we pul paxalliqi qatarliq almillar bilen munasiwetlik bolup, adette bimarning kisel bolup balinstta yitishi we sughurtta shirkitidin tolem ilishi bilen ozgermeydu.